Наманагн виловтида Узбекистон Республикаси Президентининг 008 йил октябрдаги пф-3077 сонли,2009 йил 22октябрдаги пф-3287 сонли ва 2010 йил 18 октябрдаги пф-3512 сонли фармойишлари хамда махаллий хокимлик ва хужалик судининг тегишли карорларига

Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus taʻlim vazirligi


Namangan muhandislik-qurilish instituti
Sirtqi boʻlimi
“METROLOGIYA VA STANDARTLASHTIRISH”
FANIDAN
3-Amaliy mashgʻulot


MAVZU: Kattaliklar va ularning oʻlchash birliklarini oʻrganish


Bajardi: _________________ gurux talabasi _______________
Qabul qildi: M . Gʻofurjonov
NAMANGAN-2022


MAVZU: Kattaliklar va ularning oʻlchash birliklarini oʻrganish.


Reja.
1.1. Kattaliklar.
2.1. Kattalikning oʻlchamligi.
3.1. Kattaliklarning birliklari.
4.1 Xalqaro birliklar tizimi.
5.1. Birliklarni va oʻlchamlarni belgilash va yozish qoidalari.
6.1. Xalqaro birliklar tizimining hosilaviy birliklari.
7.1. Karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari.

1.1. Kattaliklar

Atrofimizdagi hayot uzluksiz tarzda kechadigan muayyan jarayonlar, voqealar, hodisalarga nihoyatda boy boʻlib, ularni koʻpini aksariyat hollarda sezmaymiz yoki eʼtiborga olmaymiz. Chetdan qaraganda ularning orasida bogʻliqlik yoki uzluksizlik bilinmasligi ham mumkin. Baʼzilariga esa shunchalik koʻnikib ketganmizki, aniq bir soʻz bilan ifodalash kerak boʻlsa, biroz qiynalib turamizda, “...mana shu-da!” deb qoʻyamiz. Butun suhbat barchamiz bilib-bilmaydigan, koʻrib-koʻrmaydigan va sezib-sezmaydigan kattaliklar haqida boradi.
Kattaliklarning taʼrifini keltirishdan oldin ularning mohiyatiga muqaddima keltirsak.
Yon-veringizga bir nazar tashlang, har xil buyumlarni, jonli va jonsiz predmetlarni koʻrasiz. Balki oldingizda doʻstlaringiz ham oʻtirishgandir (albatta dars tayyorlab!). Garchi bu sanab oʻtilganlar bir-birlaridan tubdan farq qilsa ham hozir koʻrishimiz kerak boʻlgan xossalar va xususiyatlar boʻyicha ulardagi muayyan umumiylikni koʻrishimiz mumkin. Masalan, ruchka, stol va doʻstingizni olaylik. Bular bir-biridan qanchalik oʻzgacha boʻlmasin, lekin oʻzlarida shunday bir umumiylikni kasb etganki, bu umumiylik ularning uchalasida ham bir xilda tavsiflanadi. Agarda gap ularning katta-kichikligi xususida boradigan boʻlsa, biror bir yoʻnalish boʻyicha olingan va aniq chegaraga (oraliqqa) ega boʻlgan makonni yoki masofani tushunamiz. Aynan mana shu xossa uchala obyekt uchun bir xil maʼnoga ega. Ushbu maʼno nuqtayi nazaridan qaraydigan boʻlsak, ular orasidagi tafovut faqat qiymatdagina boʻlib qoladi. Yoki ogʻirlik tushunchasini, yaʼni misol tariqasida olingan obyektlarning Yerga tortilishini ifodalaydigan xususiyatini oladigan boʻlsak ham, mazmunan bir xillikni koʻramiz. Bunda ham ular orasidagi tafovut ularning Yerga tortilish kuchining katta yoki kichikligida, yaʼni qiymatidagina boʻladi. Biz buni oddiygina qilib ogʻirlik deb atab qoʻyamiz. Bu kabi xususiyatlar talaygina boʻlib, ularga kattalik nomi berilgan.
Kattaliklar juda koʻp va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina tavsif bilan tushuntiriladi. Bu sifat va miqdor tavsiflari.
Sifat tavsifi olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydigan tavsif hisoblanadi. Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan obyektning oʻlchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni tushunamiz, yaʼni koʻz oldimizga keltiramiz. Buni oddiygina bir tajribadan bilishimiz mumkin. Bir daqiqaga boshqa ishlaringizni yigʻishtirib, koʻz oldingizga ogʻirlik va temperatura nomli kattaliklarni keltiring... Xoʻsh, ularning sifat tavsiflarini seza oldingizmi. Bir narsaga ahamiyat bering-a, ogʻirlik deganda qandaydir bir mavhum, ogʻir yoki yengil obyektni, aksariyat, tarozi toshlarini koʻz oldiga keltirgansiz, temperatura toʻgʻrisida gap borganda esa, issiq-sovuqlikni bildiruvchi bir narsani gavdalantirgansiz. Aynan mana shular biz sizga tushuntirmoqchi boʻlgan kattalikning sifat tavsifi boʻlib hisoblanadi.
Endi olingan obyektlarda biror bir kattalik toʻgʻrisida soʻzlaydigan boʻlsak, bu obyektlar oʻzida shu kattalikni koʻp yoki kam “mujassamlashtirganligini” shohidi boʻlamiz. Bu esa kattalikning miqdor tavsifi boʻladi.
Mana endi kattalikning taʼrifini keltirishimiz mumkin: