Nam angan davlat universiteti obidjon karimov

Tayanch so‘z va iboralar.

G'azal,  orifona  g'azal,  rindona  g'azal,  qofiya,  g'azali  q it’a, 

zulqofiyatayn

G ‘azal  arabcha  so‘z  bo ‘lib,  ayollarga  xushomad  qilmoq, 

oshiqona  munosabatda  b o ‘lmoq  degan  ma’noni  bildiradi.  «Bilki,

---

g'azal  Iug‘atda  ayollarga  do ‘st  bo ‘lishga  intilish  dem akdir»,  -  deb 

yozadi  XIX  asrda  yashagan  hindistonlik  olim  Qobul  M uhammad 

«H aftqulzum » nomli asarida.

G ‘azal  lirik  turning  Sharq  adabiyotida  eng  k o ‘p  tarqalgan  va 

eng  m ashhur janri  b o ‘lib,  o ‘ziga xos qofiyalanish,  taxallus  q o ‘llash, 

hajm, kom pozitsiya va g ‘oyaviy-tem atik xususiyatlarga ega.

O datda  g ‘azalning  dastlabki  ikki  misrasi  o ‘zaro  qofiyalanib, 

qofiyalangan  bayt  matla'  yoki  mabda'  deyiladi.  Undan  keyingi 

baytlam ing  toq  m isralari  ochiq  qolib,  ju ft  m isralar  matla'  bilan 

qofiyadosh  b o ‘ladi.  Oxirgi  bayt m aqta’  deb  ataladi  va  aksar hollarda 

m aqta'da  (ba'zan  undan  oldingi  baytda)  shoirning  taxallusi  keladi. 

M asalan,  yetti  baytli  g ‘azalning  qofiyalanish  tartibi  quyidagicha 

bo'ladi:

a-a,  b-a,  v-a,  g-a,  d-a,  e-a, j-a .

B a’zan  g ‘azallar  taxallussiz  b o iis h i  ham  m umkin.  Masalan, 

Navoiy devonidagi 27 ta g ‘azalda taxallus uchramaydi.

«G ‘azalning 

chegarasi 

11 

baytdir», 

deb 

yozadi 

Qobul 

M uhammad.  Ammo  o ‘tm ish va keyingi  davrlarda yozilgan  g ‘azallar 

k o ‘zdan  kcchirilsa,  g ‘azallar  besh  baytdan  o ‘n  besh  baytgacha 

b o ‘lishi  k o ‘zga  tashlanadi.  Lekin  shunday  bo ‘lishiga  qaramay, 

g ‘azallam ing  aksariyati  7  va  9  baytli  g'azallardir.  M asalan,  Alisher 

N avoiy  «Xazoyin  ul-m aoniy»  devonidagi  2600  g ‘azaldan  1747  tasi 

7 baytli, 695 tasi 9 baytli g ‘azallardir.

G ‘azal  baytlari  orasidagi  m azm uniy  aloqadorlik  ham  muhim 

m asalalardan 

biridir. 

G ‘azal 

baytlari 

orasidagi 

mazmuniy 

aloqadorlikning  m uayyan  k o ‘rinishi  uning  turli  kompozitsion 

tiplarini yuzaga keltiradi.  Baytlararo  m azm uniy  aloqadorlik  ikki  xil 

bo‘lib, g ‘azallar kom pozitsion jihatdan ikki  turga b o ‘linadi:

1.Parokanda g ‘azallar.

2.Y akpora g ‘azallar.

Parokanda  so‘zi  tarqoq,  sochilgan  degan  m a'nolam i  bildiradi. 

Parokanda  g ‘azallarda  boshdan-oyoq  yagona  fikr,  kechinm a  yoki 

holat  tasvirlanmaydi.  H ar  bir  bayt  m azm unan  m ustaqil  b o iib , 

avvalgi  bayt  keyingi  baytning  mazmunini  belgilam aydi.  Yagona 

kechinm a  yoki  holat  tasvirining  y o ‘qligi  sababli  parokanda 

g ‘azal!ardagi  baytlam ing  o ‘rni  alm ashtirilsa  yoki  biror  bayt  tushib

10

---

qolsa  ham,  g ‘azalning  umumiy  mazmuniga  unchalik  putur 

yetmaydi.  Albatta,  matla'  va  maqta'  bundan  mustasnodir.  Chunki 

matla'dagi  misralar  o ‘zaro  qofiyadosh  bo‘lsa,  maqta'da  shoiming 

taxallusi keladi.

Parokanda  g ‘azal 

namunasi  bo‘lgan  Atoiyning  quyidagi 

g ‘azalini k o ‘rib chiqaylik:

Jam oling vasfini qildim chamanda,

Qizordi g ul uyattin anjumanda.

Tamanno qilg ‘ali la ’lingni ко ‘nglum,

Kishi bilmas onikim qoldi qanda.

Chu jonim din aziz jonona sensan,

Kerakmas jo n  mango sensiz badanda.

M anga ul dunyada ja n n a t na hojat,