‘nalishi 18. 69-guruh talabasi Avazbek Ortig’aliyevning O’zbekiston davlatchilik tarixi fanidan «O’zbekiston sssr ning tashkil topishi va boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi»

II BOB. O’zbekiston SSSR dagi ma’muriy-buyruqbozlik tizimining qaror topishi
2.1 1920-yilning ikkinchi yarmi va 30-yillarning ikkinchi yarmida huquqda yuz bergan o'zgarishlar.
O'rta Osiyoda milliy davlatlarning tashkil etilishi huquq sohasida qator o'zgarishlar bo'lishiga olib keldi. Bu asosan yangi tashkil topgan respublikalarning o'z huquq manbalarini yaratilishi orqali amalga oshirildi. O'zbekiston SSRning 1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo'yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular O'zbekiston SSRning Grajdanlik kodeksi (1927 y.), Grajdanlik jrotsessual kodeksi (1927 y.), Nikoh, oila, vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish haqidagi kodeksi (1929 y), Yer-suv kodeksi (1929 y.), Jinoyat protsessual kodeksi (1929 y.) va boshqalardir⁵.
Oila huquqiga oid ayrim muaramolarni qal qilish maqsadida adliya xalq komissarligi 1926-yil 25-fevralda «Xotin-qizlarni huquqiy uyini joyalashtirish to'g'risida»gi yo'riqnomasini qabul qildi. Bunga asosan nikoh ishlarini qozi sudlarida ko'rish ishlari tugatildi. Bu davrda nikohni qayd etish masalalari, mahalliy sharoitni hisobga olgan holda, ayrim qo'shimcha va o'zgartirishlar bilan to'ldirilgan RSFSRning 1918-yilgi oila va nikoh kodeksi asosida hal etilardi. Oila, nikoh, vasiylik va grajdanlik holati aktlarini qayd qilish haqidagi 1927-yilda ishlab chiqilgan yangi kodeks O'zbekistondagi birinchi oila-nikoh kodeksi edi. Unga ko'ra, nikohga kirishning asosiy shartlari o'zaro rozilik va nikoh yoshiga yetganlik talab qilindi (xotin-qizlar uchun 18 yosh), yaqin qarindoshlar o'rtasida nikohga kirish, ko'p xotinlik qoralandi, shuningdek nikohga kiruvchilarning diniy, milliy va ijtimoiy kelib chiqishi bilan bog'liq chegaralanishlar taqiqlandi. Nikoh bekor qilingach mehnatga qobiliyatsiz tomonning uch yil davomida nafaqa olib turishi belgilandi.
Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, O'zbekiston Sovetlarining I-syezdi tomonidan qabul qilingan «O'zbekiston SSRning tashkil topganligi to'g'risida»gi Deklaratsiya, «Xo'jalik qurilishi haqida»gi, «Hokimiyatni yangi saylangan O'zbekiston SSR Sovetlari MIKga berish to'g'risida»gi qarorlari, shuningdek, O'zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan «Quyi davlat idoralarini mustahkamlash to'g'risida»gi Nizomini tasdiqlash haqida»gi, O'zbekiston SSRning 1925-J 926-yiIgi davlat budjeti rejasi va boshqa aktlarning qabul qilinishini O'zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo'lishi va rivojlanishiga olib keldi.
TASSRning 1922-yil 23-noyabrdagi qozi sudlari haqida qabul qilingan Nizomining 14-moddasiga binoan qozi va biy sudlarida, shariat qonunlari va odat qoidalariga asoslanib ish ko'rish jarayonlari yangi huquqning asosiy qoidalariga zid kelmasligi shart qilib qo'yildi. Sovet davlati qishloq jpylarida 1925-yilda yer-suv islohotini, shaharlarda esa, uylarni Miilliylashtirish va ularning egalaridan shahar Sovetlariga olib berish amalga oshirildi.
1922-yildagi Mehnat qonunlari kodeksi qo'llanilib, mehnat huquqining me'yorlari mehnat shartnomasi va jamoa shartnomalari tuzish, dam olish, ish haqi, ish vaqti me'yorlarini tartibga solishga qaratilgan, Bu kasaba uyushmalari jamoa shartnomasining faol ishtirokchisi tanildi. Jamoa shartnomasi ishxona ma'muriyati bilan kasaba uyushma tashkiloti o'rtasida bir yil muddatga tuzilib, u ikki xil ko'rinishda bo'ldi: bosh va lokal shartnomalar. Bu shartnomalar muhim huquqiy shakllardan bo'lib, fuqarolarning mehnat jamoalarida ishchi va xizmatchi sifatida faoliyat ko'rsatishlarida katta rol o'ynadi.
O'zbekiston SSR JK 1926-yil 1-iyuldan boshlab kuchga kiritildi. Unga RSFSRning 1924-yildagi «Jinoyat huquqining boshlang'ich qoidalari» asos bo'lib xizmat qilgan. Ushbu kodeks umumiy va maxsus qismlardan iborat bo'lib, mavjud 292-moddadan 56 tasi umumiy qismga 236 tasi esa maxsus qismga bag'ishlangan. Umumiy qism 4 ta bo'limdan iborat edi. O'zbekiston SSR JK RSFSR Jinoyat Kodeksidan farqli ravishda boshqarish tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni ham juda xavfli jinoyatlar deb hisoblagan. Jinoyat Kodeksida yangi ijtimoiy davlat tuzilishini va uning huquqiy tartiblarini, shuningdek grajdanlarning huquq va manfaatlarini qo'riqlash maqsadida jazoning og'ir turlari ko'rsatildi. JPK 1926-yilda qabul qilinib, u 1924-yildagi Ittifoq va ittifoqdosh respublikalar jinoyat sud yuritish asoslariga muvofiq holda ishlab chiqilgan edi. U o'zgartirish va qo'shimchalar bilan 1929-yilgacha amalda bo'ldi. Kodeks 6 bo'lim 455 moddadan iborat edi. JPKdan jinoyat sud ishlarini yuritish asoslari, dalillar haqidagi normalar, sudning ushlab turish tartiblari va muddatlari, jinoyat ishini qo'zg'atish tartiblari va dastlabki tergov asoslari kabi qaror normalar joy olgan. Shuningdek, kodeksda jinoyat ishlarini xalq sudida ko'rishning tartibi, oblast sudlari va harbiy tribunallarda hamda O'zbekiston SSR Oliy sudida sud ishlarini yuritish asoslari, tartiblari ham o'z ifodasini topgan. Kodeksning so'nggi bo'limida hukmning ijro tartibi, muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish tartibi, shuningdek, shartli hukmlarni va muddatidan ilgari shartli ozod qilishlarni bekor qilish tartiblari ko'rsatilgan.
O'zbekiston SSR MIK Prezidiumining 1927-yil 22-oktabr qaroriga asosan GPK respublikaning barcha hududlarida 1928-yil yanvar oyidan boshlab kuchga kiritildi. Kodeks besh qismdan tashkil topgan bo'lib, unda grajdanlik jarayonining asosiy mazmuni, sud daromadlari va xarajatlari, jarimalari, sud jarayoni ishtirokchilarini chaqirishning tartibi va protsessual muddatlar ko'rsatilgan. GPKning ikkinchi qismida da'vo ishlari bilan bog'liq me'yorlar, uchinchi qismda esa alohida muhim ishlami hal qilish tartiblari, to'rtinchi qismida sud qarori ustidan shikoyat qilish tartiblari va beshinchi qismida sud qarorlari va ajrimlarining ijrosini ifodalovchi normalar o'z ifodasini topgan-1930-yillar «qatag'on» qilish siyosati bilan tarixda qoldi. Jinoyat protsessual qonunchiligida «ixchamlashtirish» yuz berdi. O'zbekiston Adliya xalq komissarligi yangi Jinoyat protsessual kodeksini ishlab chiqdi va u 1929-yil avgust oyidan kuchga kiritildi. 1926-yildag Kodeksdan farqli o'laroq bu Kodeks 175 (455) moddadan iborat edi. Runda surishtiruv va dastlabki tergov institutlari birlashtirildi. Sud organlari qoshidagi tergov organlari prokuratura organlariga olib berildi. Hatto tergovchi prokurorning ayrim nazorat funksiyalari bilan ham di Kodeksda jinoyat ishini kuzatish yoki rad etish asoslari alohida ko'rsatib o'tilmagan edi. Bu esa qonunchilikning buzilishiga ₀[ib keldi. SSSR MIKning 1934-yil iyuldagi «Umumittifoq Ichki Ishlar xalq Komissariyatini tashkil qilish to'g'risida»gi qarori bilan Davlat girlashgan Siyosiy Boshqarmasi (OGPU) huzuridagi sud kollegiyasi tugatilib, davlat jinoyatlari va boshqaruv tartibiga qaratilgan jinoyatlarni tergov qilish SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi Davlat xavfsizligi idoralariga berildi. Shu bilan birga SSSR va ittifoqdosh respublikalar Oliy sudlari qoshida ushbu turdagi ishlarni ko'rib chiqish uchun maxsus kollegiyalar tuzildi. Vatanga xiyonat qilish, josuslik, terrorizm, qo'poruvchilik kabi jinoyat ishlari Oliy sudning Harbiy kollegiyasi va liarbiy tribunallar sudlovligiga taalluqli bo'ldi. Bundan tashqari Ichki Ishlar Xalq Komissarligi huzurida jinoyat ishlarini ko'rib chiqish huquqi bo'lgan Maxsus Kengash tuzildi.
SSSR MIK 1934-yil dekabrdagi «Ittifoqchi respublikalarning harakatdagi jinoyat protsessual kodekslariga o'zgartirishlar kiritish haqida»gi qaroriga asosan,O'zbekiston SSR MIK ham 1934-yilning 14-dekabrida «Jinoyat protsessual Kodeksining 11-, 93-, 106-, 151-, 167-moddalariga o'zgartirish kiritish va 99-, 166-moddalar bilan to'ldirish haqida»gi qarori qabul qilindi.
O'zbekiston SSR tashkil qilinganidan so'ng respublika davlat boshqaruvi organlari ittifoq organlari tartibida va ular andozasida tuzildi. Bu ittifoqdosh respublikalarni Markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy, shu bilan birga, takomillashgan mustahkam shakli edi. Shuningdek, mahalliy hokimiyat organlari va ularning apparati vujudga keltirildi, yangi ma'muriy-hududiy bo'linish amalga oshirildi. Oldiniga respublikaning viloyat bo'linishidan okrug bo'linishiga o'tildi, keyin yana viloyat bo'linishiga qaytildi, tumanlar va qishloq kengashlarining keng tarmog'i tuzildi. Ma'muriy-hududiy islohotlar sovetlarni mustahkamlash va ularni aholiga yaqinlashtirish bahonasida o'tkazilardi. Aslida esa ular kommunistik rejim tomonidan partiya-davlat apparatining cheksiz hukmronligini mustahkamlash maqsadida amalga oshirilar edi. 1927-yil mart oyida O'zbekiston Sovetlarining II qurultoyi respublika Konstitutsiyasini qabul qildi, bu Konstitutsiya qat'iyan sinfiy tusda bo'lib, bolshevikcha ekstremizm mafkurasi bilan sug'orilgan edi. Konstitutsiyaga muvofiq «mehnatkash bo'lmagan» qatlamlardan chiqqan ko'pgina ijtimoiy febaqalar, dindorlar va boshqalar saylov huquqlaridan mahrum etilgandi. Su bilan aholining anchagina qismi kommunistik rejim tomonidan davlat Sjurilishida va ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishdan chetlashtirilgan edi.
Konstitutsiyaga «Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalqlar huquqlari» Deklaratsiyasi, «O'zbekiston SSRni tashkil qilinishi to'g'risida» Deklaratsiya, SSSR Sovetlari III-syezdining «O'zbekiston SSRni Ittifoqi tarkibiga qo'shish» to'g'risidagi qarori, SSSRning 1924-yilgi Konstitutsiyaga asos qilib olindi. Konstitutsiya 8 bo'lim, 17 bob, 114 moddadan iborat.
Konstitutsiya O'zbekiston SSRning tashkil qilinganligini, O'zbekiston hududida proletariat diktaturasi o'rnatilganligini, milliy davlat tuzilganligi xususiy mulk bekor qilinganligini qonunlashtirdi. Shuningdek Konstitutsiyada O'zbekiston SSR ishchi va dehqonlarning sotsialistik davlati ekanligi, unda butun hokimiyat ishchi dehqon va qizil askar deputatlari Sovetiga o'tganligi, asosiy ishlab chiqarish qurollariga nisbatan davlat mulkchiligi belgilanganligi e'lon qilindi. Konstitutsiya bo'yicha O'zbekiston SSR davlat hokimiyatining oliy organi O'zbekiston Sovetlar Qurultoyi, qurultoylar o'rtasidagi davrda Sovetlar Markaziy Ijroiya Qo'mitasi, lining sessiyalari orasida MIK Prezidiumi, oliy boshqaruv organi respublika Xalq Komissarlar Soveti, mahalliy davlat hokimiyati idoralari okrug va tumanlarda Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o'rtasidagi. davrda Sovetlarning ijroiya qo'mitalari, shahar va qo'rg'onlarda Sovetlar sessiyalari o'rtasidagi davrda ularning ijroiya qo'mitalari qishloqlarda qishloq Sovetlari etib belgilangan.
Doimiy ishlab turuvchi O'zbekiston MIK hukumat va boshqa vazirliklarning davlat organlari faoliyatini boshqarib turish, ularning ishlarini muvofiqlashtirish, Konstitutsiya va boshqa qonunlarning bajarilishini nazorat qilib borish bilan shug'ullanishi belgilandi. Konstitutsiyada fuqarolarning huquqiy holati, ularning huquq va erkinliklari ham ko'rsatilgan edi va unda «mehnatkashlar» va «fuqaro» tushunchalari izohlab o'tilgan. Shu bilan birga mehnatkashlarning huquq va erkinliklariga alohida e'tibor berilgan. Konstitutsiya mehnatkashlarga o'z fikrini erkin bildira olish, majlis qilish, birlashmalar tuzish huquqini berdi. Lekin fuqarolarning bu huquqlari hech qanday kafolatlanmadi. O'zbekiston tarkibiga Tojikiston ASSRning kirganligini inobatga olib, Konstitutsiyaning tegishli boblari, jumladan, gerbi, o'zbek, tojik va rus tillarida yozib qo'yildi.
2.2 O’zbekiston SSSR ning boshqaruv tizimi.
V.I.Lenin imzo chekkan «Rossiya va Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga» deb nomlangan murojaatnomada bayon qilingan fikrlar muxtoriyatning tuzilishiga qo‘shimcha asos bo‘ldi. Unda shunday jumlalarni o‘qish mumkin: «Bundan buyon sizning urf-odatlaringiz, milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin va bemalol uyushtiravering, sizning bunga haqingiz bor.Siz o‘zingiz o‘z vataningizning hokimlari bo‘lishingiz lozim. O‘z rasmrusumingizga binoan hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga haqqingiz bor, chunki sizlarning taqdiringiz o‘z qo‘lingizda1 . Murojaatnomada sotsializm qurilishi, tuziladigan hokimiyatning shakli to‘g‘risida bir og‘iz ham so‘z aytilmagan.⁶ Totalitarizm davlatni boshqarish shakllaridan biri bo‘lib, unda bir shaxs, ijtimoiy sinf yoki guruhning jamiyatdagi yakkahokimligiga va ushbu shaxsga so‘zsiz bo‘ysunishga asoslanadi. Totalitar mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha sohalarida davlatning to‘la hukmronligi o‘rnatiladi, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning faoliyati ustidan qattiq nazorat olib boriladi, demokratik tashkilotlar faoliyati cheklab qo‘yiladi. Sobiq Ittifoqda 20-yillarning oxirlariga kelib, bolsheviklar partiyasining bir partiyaviylik tizimi o‘rnatilgan edi⁷. Bolsheviklar partiyasi dohiylarining fikricha, faqat ular mehnatkash(ishchilar va dehqon)lar manfaatlarini ifoda etadilar va jamiyatni ular foydasiga qanday boshqarishni biladilar. Boshqa partiyalar ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoya qiladigan partiyalar sifatida bolsheviklar partiyasi tomonidan ta’qib qilingan va keyinchalik ularning faoliyatiga chek qo‘yilgan. Jamiyatning turli sohalariga tegishli qarorlar partiya va sovet rahbarlarining tor doirasida qabul qilingan va ularni bajarish barcha mamlakat fuqarolari uchun majburiy bo‘lgan, yuqori siyosiy va xo‘jalik laozimlarida faqat bolsheviklar partiyasi a’zolaridan tayinlanadigan bo‘lgan. Partiya va hukumat qarorlarini muhokama etish og‘ir oqibatlarga olib kelgan. Mamlakat fuqarolarining erkin fikrlash imkoniyati cheklangan. 1929-yilda sobiq Ittifoqda yangi iqtisodiy siyosatga chek qo‘yildi, mamlakatda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi shakllana boshladi. Mamlakatda I.V.Stalinning mutlaq hokimiyati o‘rnatildi, uning g‘oyaviy raqiblari – Trotskiy, Zinovyev, Kamenev, Buxarin va boshqalar «xalq dushmanlari» sifatida o‘ldirildi yoki surgun qilindi⁸. Aynan shu davrda bolsheviklar partiyasi organlarining sudlar ishiga qo‘pol aralashuvi kuchaydi. Davlat rahbarlari o‘zlarining ko‘plab siyosiy raqiblarini sud va kuch ishlatuvchi komissariatlar qo‘llari bilan yo‘q qilishdi. Mamlakatda tuzilgan OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi), NKVD (Ichki ishlar xalq komissarligi)larning «uchlik» va «ikkilik»lari «xalq dushmani» tamg‘asi bosilgan minglab davlat arboblari, olimlar, yozuvchilar, harbiylar, ishchilar va dehqonlarni qatag‘on qildilar. 175 20-yillarning oxiriga kelib, sobiq Ittifoqda yangi iqtisodiy siyosatga chek qo‘yildi, mamlakatda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi shakllana boshladi. Jamiyatning turli sohalariga tegishli qarorlar partiya va sovet rahbarlarining tor doirasida qabul qilindi va ularni bajarish barcha uchun majburiy bo‘ldi. Partiya va hukumat qarorlariga nisbatan erkin fikr aytish og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. Shu tariqa, XX asr 30-yillarining o‘rtalarida SSSRda o‘ta markazlashgan, mafkuralashgan, zo‘ravonlikka asoslangan tuzum shakllandi. I.V.Stalinning o‘sha davrda bayon etgan «sotsializm mustahkamlanib borgan sari sinfiy kurash keskinlashib boradi» degan soxta nazariyasi ommaviy qatag‘onlarning g‘oyaviy asosi bo‘lib xizmat qildi. 1937-1938- yillarda sobiq Ittifoqda «xalq dushmani» sifatida 2 mln.dan ortiq kishi hibsga olingan, ulardan 800 ming kishi otib tashlangan. «Qatag‘on» so‘zi ruscha «repressiya» so‘zi bilan sinonimdir. «Repressiya» so‘zi lotincha «repressio» so‘zidan olingan bo‘lib, davlat organlari tomonidan insonlarga nisbatan qo‘llanadigan jazo choralari, ularni qatag‘on qilish, ularga ommaviy tarzda zulm o‘tkazish ma’nolarini anglatadi. Sovet hokimiyati tomonidan O‘zbekiston xalqiga qarshi o‘tkazilgan qatag‘onlar bir necha davrlarni o‘z ichiga qamrab oladi. XX asr 20- yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillarning boshlarida Sovet hukumati idoralari tomonidan O‘zbekistonda «o‘n sakkizlar guruhi», «inog‘omovchilik», «qosimovchilik» kabi nomlar bilan siyosiy ishlar to‘qib chiqilgan va ko‘plab o‘zbek xalqining asl farzandlari qatag‘on qilingan.
O’lkada «sоvеt avtоnоmiyasi» ni bеvоsita tashkil etishni RKP(b) MK va RSFSR ХKM Turkistоnning favqulоdda vakоlati bеrilgan P. A. Kоbоzеv zimmasiga yuklandi. V. I. Lеninning vakili Tоshkеntga 1918 yil aprеl оyining bоshida yetib kеldi. 20 aprеlda Turkistоn sоvеtlarining V s’еzdi ish bоshladi. U rеspublikaning rasmiy maqоmini tasdiqlash lоzim edi. 1918 yil 20 aprеl kuni tеgishli sinfiy mеzоnlar asоsida saylangan s’еzd dеlеgatlari «Rоssiya sоvеt fеdеrasiyasining Turkistоn sоvеt Rеspublikasi haqida Nizоm»ni qabul qildilar.
Respublikadagi dehqonlarni gʻoyaviy jihatdan birlashtirib turgan tashkilotlardan biri „Qoʻshchi“ ittifoqi boʻlgan (1920–33-yillarda faoliyat koʻrsatgan). 1924-yilda 200 ming kishini oʻziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-sekin bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati targʻibotchisiga aylangan. Qishloq kambagʻallarining eng qashshoq qismini oʻzida birlashtirgan bu tashkilot kollektivlashtirish (jamoalashtirish) va „quloqlashtirish“ davrida salbiy rol oʻynadi.
Oʻzbekiston SSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan „sotsialistik tajriba“ mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar tomonidan markazning zoʻravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan. Muxolifat ayrim davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari va huquqshunoslarni oʻzaro birlashtirgan edi. Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya siyosatini amalga oshirgan boʻlsa, 30-yillardan boshlab oʻz xalqiga nisbatan ommaviy terrorni qoʻlladi. XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillar boshida Oʻzbekiston SSRda „Oʻn sakkizlar guruhi“, „inogʻomovchilik“, „qosimovchilik“, „badriddinovchilik“, „milliy ittihodchilar“, „narkompros ishi“ kabi siyosiy ishlar toʻqilishi va Munavvarqori boshchiligidagi milliy ziyolilarning qamoqqa olinishi natijasida koʻplab oʻzbek ziyolilari qatagʻon qilindi. 1931-yil aprelda Moskvada boʻlib oʻtgan sud majlisidan keyin Munavvarqori boshchiligidagi 15 kishi otib tashlandi, qolgan 70 kishi esa uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qilindi.
30-yillar oʻrtasiga kelganda butun mamlakatda boʻlgani singari Oʻzbekiston SSRda ham ommaviy qatagʻonlar avj oldi. Respublikadagi aksariyat siyosiy rahbarlar 1937–38-yillarda „millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib borish“da, shuningdek, qurolli qoʻzgʻolon koʻtarishni tayyorlashda ayblandi. Fayzulla Xoʻjayev, Akmal Ikromov, Sulton Segizboyev kabi siyosiy rahbarlar qatl etildi.Oʻzbekiston SSR jamiyatning barcha tabaqalariga yoyilgan hibsga olish toʻlqini ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xoʻjalik rahbarlari va oddiy kishilar bilan bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatagʻon qilindi. XX asr oʻzbek adabiyotining arboblari; Fitrat, Choʻlpon va Abdulla Qodiriy va boshqalar otib tashlandi.
1937–39-yillarda toʻqib chiqarilgan soxta ayblovlar boʻyicha Oʻzbekistonda 41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortigʻi jazolandi, 6 920 kishi esa otib oʻldirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937–53-yillarda Oʻzbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) troykasi (uchligi) tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatagʻon qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. 1936–40-yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar va olimlardan 5 758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4 811 kishi otib oʻldirishga hukm qilingan edi.
1925–29-yillarda Oʻzbekistonda yer-suv islohoti amalga oshirildi. Bu islohot joylarda shart-sharoitlar va tayyorgarlik darajasiga qarab uch bosqichda oʻtkazildi. Keyinchalik qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirish amalga oshirilib, kolxoz va sovxozlar tuzildi. Biroq shoʻrolar hokimiyati oʻziga toʻq dehqon xoʻjaliklarini „quloq“ („mushtumzoʻr“) sifatida tugatish siyosatini olib borgan.
Unda o’lkadagi sоtsialistik davlatchilik tuzilishining asоslari bеlgilab bеrilgan edi. Ushbu hujjatga muvоfiq Turkistоn o’lkasining butun hududi uning gеоgrafik chеgaralarida, Buхоrо va Хivani istisnо qilgan hоlda, «Rоssiya fеdеrasiyasining Turkistоn rеspublikasi» dеb e’lоn qilindi va u «avtоnоm» tarzda bоshqarilib, RSFSR Markaziy hukumatini tan оladi hamda o’z faоliyatini markaziy hukumat bilan muvоfiqlashtiradi, dеb bеlgilab qo’yildi.
Nizоm markaziy va mahalliy davlat оrganlarining mavjud tuzilmasi va funksiyalarini mustahkamlab qo’ydi: 1) ishchi sоldat, dеhqоn dеputatlari Sоvеtlari s’еzdi Turkistоn Rеspublikasining оliy qоnun chiqaruvchi оrgani, 2) markaziy ijrоiya qo’mita dоimiy оliy qоnun chiqaruvchi оrgan, 3) Хalq kоmissarlari sоvеt ijrоiya оrgani, 4) sоvеtlar va ularning ijrоiya qo’mitalari – jоylardagi hоkimiyat dеb e’lоn qilindi.
Oʻzbekiston SSR siyosiy hayotida Oʻzkompartiya (1925-yil fevralda Buxoroda tuzilgan) yetakchi rol oʻynagan. OʻzSSRda hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi – OʻzSSR Oliy Soveti (1937 yildan) hamda ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi – OʻzSSR Ministrlar Soveti (1946 yildan) hisoblangan. Davlat hokimiyatining mahalliy organlari – 2,5 yilga saylanadigan xalq deputatlarining oblast, rayon, shahar, posyolka, qishloq va ovul sovetlari boʻlgan. Biroq amalda hokimiyat Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS)ning respublikadagi boʻlimi – Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi va markaz gumashtalari qoʻlida boʻlgan. OʻzKP(b) eʼtiborini sovet hokimiyatini mustahkamlashga, bosmachilik va mahalliy mulkdorlarga qarshi kurashga, sotsialistik industrlashtirishni amalga oshirishga, qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirishga, madaniy inqilobni oʻtkazishga qaratgan.
Oʻzbekiston SSR tashkil qilinganidan soʻng respublika davlat boshqaruvi organlari Ittifoq organlari tartibida va ulardan andoza olingan holda tuzilgan. Bu ittifoqdosh respublikalarning markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy, shu bilan birga mustahkam shakli edi.
Mehnat ahlining eng ommaviy tashkiloti – kasaba uyushmalari ham partiya qoʻmitalariga toʻla-toʻkis qaram boʻlib qolgan. Mustabid tuzum yosh avlodni kommunistik ruhda tarbiyalashga muntazam eʼtibor qaratgan. Bu ishlar bilan Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (VLKSM) ning Oʻzbekistondagi organi – Oʻzbekiston leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (OʻzLKSM) shugʻullangan.
Oʻzbekiston SSR Konstitutsiyasida Oʻzbekiston SSR Sovet Ittifoqi tarkibidagi teng huquqli suveren respublika sifatida oʻz hududida davlat hokimiyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, chet davlatlar bilan aloqa bogʻlash, ular bilan shartnomalar tuzish hamda diplomatik va konsullik vakillari ayirboshlash, xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega deb belgilab qoʻyilgan boʻlsa ham, amalda Oʻzbekistonning huquqi Rossiya SFSR tarkibidagi oblastlar yoki avtonom respublikalar huquqi bilan tenglashtirilib qoʻyilgan edi. Yuqori lavozimdagi kadrlarni tayinlash yoki olib tashlash markazdan turib hal qilinar edi.