Najmiddin komilov tadqiqotlarida tasavvuf va komil inson masalalari talqini

kahtil
–somonli loy, 
may loyi
- sharob quyqumi, 
mayxona devori
- piri komilning 
muhiti, ikkinchidan, bizni o‘rab turgan tashqi olam, dunyo. Uchinchi baytdagi 
kub, xurshid, pargor so‘zlari anglatgan ma’nolar izohi baytning mazmunini 
o‘zlashtirib olishda muhim. Kub deganda may to‘la xum tushunilishini aytadi.
Xurshid quyosh degani. Pargor esa doira chizadigan asbob. Baytda may bilan 
to‘lg’azilgan xum xuddi quyoshga o‘xshaydi, xum bilan quyoshning tarixi bir 
xilda chizilgan degan fikr anglashiladi. To‘rtinchi baytdagi 
xonaqoh
- so‘fiylar 
to‘planib vajdu samo bilan shug’ullanadigan joy, 
xarobot
- vayrona ma’nosini 
anglatsa ham g’azalda qanoat, faqr yo‘liga kirish, inson vujudining xarobotga 
aylanishi bilan uning xokisorlik, kamtarinlik rutbasiga erishishi ko‘zda tutiladi. 
Xirqa
- so‘fiylar kiyadigan yirtiq janda kiyim, 
mablag’i kori
- ishning natijasi, 
ahvoli, 
bahya 
-yamoq ma’nolarini bildirishi izohlab beriladi. Beshinchi va 
oltinchi baytlar tahlilidan
mosivo
-g’ayr, o‘zga, 
bud
- asos, haqiqiy mavjudlik, 
namud
–ko‘rinish, 
hubob
- suv va boshqa suyuqliklar yuzasida paydo bo‘ladigan 
pufak, 
tahrik
-harakat, 
sukun
- turg’unlik ma’nolarida kelganligini bilib olamiz. 
Yettinchi baytdagi 
hayvon suyi
deb tasavvufda afsonaviy yer osti mamlakati 
chashmasining suvi tushuniladi. 
Soqiy
g’azalda ramziy ma’noda kelib, ma’rifat 
bulog’i degani. Kuy, ohang, musiqa kabi ma’nolarni anglatadigan 
navo
so‘zi 
g’azalda yana ham keng ma’noda, umumjahoniy olamning yaxlitligini 
ifodalovchi go‘zallikni anglatadi. 
Mug’anniy
- cholg’uchi degani. Shunday qilib, 
g’azalda she’rxon tushunishi qiyin bo‘lgan so‘zlarning ma’nolari bir-bir tahlil 
etib beriladi. So‘zning asl ma’nosi va g’azalda badiiy-estetik maqsaddan kelib 
chiqqan holda tasavvufiy g’oyalarni ifodalashga xizmat qilgan ma’nolarini bilish 
g’azal baytlari mazmunini anglab yetishga, undan ma’naviy-ruhiy lazzat olishga 
yordam beradi.
Butun ijodi tasavvufdan ilhom, kuch-qudrat olgan Navoiy asarlari insonni 
komillikka chorlaydi, qalb pokizaligi, e’tiqod mustahkamligini ulug’laydi, 
xudbinlik, manfaatparastlik, zulm va zo‘ravonlik, aysh-ishratiga berilishni qattiq 
qoralaydi. Tasavvuf ta’limoti ilgari surgan insonparvar g’oyalar mohiyatini 
anglab yetishda Navoiy asarlarining o‘rni va ahamiyati nihoyatda katta. Ammo 

---

40 
Navoiyni o‘qish va uqish uchun she’rxon, umuman, adabiyot shaydosi 
tasavvufni ham bilishi talab etiladi. Tasavvufni bilmay, o‘rganmay turib, 
Navoiy asarlarining asl mohiyatini ham anglab yetish qiyin. Navoiy nima uchun 
o‘zining ezgu g’oyalarini badiiy ifodalash uchun tasavvufga tayandi, uni badiiy 
tafakkurning qudratli quroli deb bildi? Davrimizning tasavvuf allomasi 
N.Komilov bunga shunday izoh beradi: 
“...tasavvuf Navoiyga jaholatdan qutilish, dunyoni bilishga, chanqoq 
yurakni ma’lum darajada tinchitishga ko‘mak bergan. Buning ikki sababi bor: 
birinchisi shuki, Navoiy yashagan zamonning aqliy taraqqiyot darajasi, fan 
rivoji real dunyo voqealarini ilmiy asosda tushuntirishga ojizlik qilardi. 
Ikkinchisi esa, bu yanada muhimroq: insonning aqliy imkoniyatlari, donoligi 
bilan axloqi, a’mol-niyati orasida mavjud bo‘lib kelayotgan nomuvofiqlikdir. 
Navoiy aqlu zakovati hayratlanarli, qilni qirq yoruvchi kishilar ichida nafs 
domiga tushgan, zulm va badkirdorligi bilan mashhur bo‘lganlarini ko‘p ko‘rgan 
edi. Shuning uchun ulug’ gumanist shoir axloqni - fazilatlar tarbiyasini birinchi 
o‘ringa qo‘yadikim, bu ham tasavvufona murojaat qilishga olib kelardi. Zero, 
tasavvuf butun e’tiborni aynan inson axloqini poklashga qaratib, shu maqsadda 
turli yo‘l-yo‘riqlar, amaliy tadbirlar ishlab chiqqan edi. Tasavvuf insonni 
vijdoni bilan yuzma-yuz qo‘yib, o‘zi haqida o‘ylashga majbur etar, haqiqat va 
e’tiqod pokligi ruhida tarbiyalardi”
1
. 
Olim yana bir muhim fikrni olg’a suradi. Navoiy ishqi ilohiyni ulug’lash 
bilan birga ishqi majoziyni ham inkor etmaganligini ta’kidlaydi. Sof tasavvufiy 
ruhdagi ishqi haqiqiyni tarannum etgan asarlar uning ijodida asosiy o‘rinni 
egallamaydi. Ammo iboralarninig timsoliyligi, ramziy ma’nolarda qo‘llanishi 
ishqi majoziy ruhidagi asarlarda ham uchraydi. Bunda ham ishq poklanish yo‘li, 
vositasi sifatida ulug’lanadi. Insonning insonga muhabbati tiriklik dunyosini 
sevish, moddiy olamning ne’matlaridan bahramand bo‘lish, uning go‘zalligini 
his etishga da’vatdir. Bu a’mollarga suyangan, ixlos qilgan, unga erishishga 
1
Komilov Najmiddin, Tasavvuf, Komil inson axloqi, birinchi kitob, Toshkent, “Movarounnahr”-“O`zbekiston” 
NMIU, 2009 y. B.158-159.

---

41 
harakat qilgan odam ma’naviy-axloqiy jihatdan yuksalib boradi va oxir-oqibat 
ishqi majoziy ishqi ilohiy darajasiga ko‘tariladi. Shunday ekan, ishqi majoziy 
ishqi ilohiyga yetishishning muhim bir bosqichi hisoblanadi.
Navoiyning “Kelmadi” radifli g’azalini ana shunday tushunish, tahlil etish 
lozim. G’azal oxirida “...boda birlan xurram et ko‘ngul uyin, Ne uchunkim boda 
kirgan uyga qayg’u kelmadi” degan misralar mazmunini yorini kutaverib, bor 
umididan ayrilgan oshiq uyga kirib rosa may ichishi kerak ekan, qabilida 
mushohada etish nihoyatda kulgilidir. Bu yerda “ko‘ngil uyini xurram etuvchi” 
narsa yorni ko‘ngilda saqlash, uning yodi bilan yashash zarurligi nazarda 
tutilgan. 
Bundan ko‘rinadiki, olim Navoiy ijodida tasavvufiy talqinlarning 
ahamiyatini chuqur tahlil etish bilan birga, buyuk mutafakkir shoir ijodini 
o‘rganishda kitobxon e’tibor qaratishi lozim bo‘lgan qirralariga ham keng 
to‘xtalib o‘tadi va Navoiy ijodini o‘rganish, asarlari mazmun-mohiyatini to‘la 
idrok etishga yordam beradigan bilimlar bilan qurollantiradi.
Navoiyning tasavvufiy qarashlari “Lison ut-tayr” asarida ham yorqin 
ifodasini topgan. Ushbu asarning “Faqru fano vodiysining adosi” bobida bir 
hikoyat keltiriladi. Unda parvonalar bir kecha yig’ilishib, shamning mohiyatini 
bilishga qiziqadilar. Ulardan biri shamga yaqinlashadi, uning munavvar nurini 
ko‘rib qaytib ketadi va buni boshqalarga hikoya qilmoqchi bo‘ladi. Ammo 
parvonalar uning so‘zidan hech nimani anglamaydilar. Yana bir necha 
parvonalar kelishib, shamning atrofida aylanadilar va kelib ko‘rganlarini so‘zlab 
berishadi. Biroq maqsadlari amalga oshmaydi. Har bir parvona sham nuridan 
lazzatlanadi, orom oladi, ammo uni sharhlab berolmaydi, chunki kishi to 
kuymasa, olov haroratini anglamaydi. Navoiy bundan ikkita xulosa yasaydi:: 
birinchisi - Haq nuriga g’arq bo‘lib, uning jamoli haroratida kuymaguncha Haq 
visoliga yeta olmaydi. Ikkinchisi - Haqqa yetgan odam bu sirni sharhlab 
berolmaydi. Bu ham ishq qudratining bir sehri.
Tasavvuf ishqni ulug’laydi. Haqiqiy oshiq ishqi ilohiyga erishadi. Ammo 
majoziy ishqni ham unutmaslik kerak. Tasavvufda bu ilohiy ishqning bir 

---

42 
bosqichi sifatida sharhlanadi. Badiiy adabiyotda ham bu o‘z aksini topgan. 
Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” asarida Shayx Ro‘zbehon Baqliy haqida bir 
hikoyat keltiradi. Shayx Makkada yashaydi va kunlardan bir kun bir 
mug’anniya(xonanda ayol)ni ko‘rib, unga oshiq bo‘lib qoladi. Bu holni 
boshqalarga oshkor etmaydi va yashirin ravishda oh-nola chekadi. Lekin bunday 
holda uzoq vaqt yashashi mumkin emasdi. Shuning uchun u Makka mashoyixi 
huzuriga boradi va boshidan hirqasini yechib tashlab, “o‘z holim to‘g’risida 
yolg’onchi bo‘lishni xohlamayman”, deydi va mug’anniya qoshiga boradi. 
Mug’anniya ham uning muhabbatini tan oladi, uning avliyo akobirlardan 
ekanligini bilib, tavba qiladi va shayx xizmatiga kiradi. Shundan keyin 
shayxning ko‘ngli orom topadi va mashoyix huzuriga borib, hirqasini qaytarib 
oladi. Navoiy shayxning bunday g’aroyib holati ko‘p bo‘lganligini ta’kidlaydi.
Tasavvufshunos olim N.Komilov bu hikoyat “Lison ut-tayr”dagi Shayx San’on 
hikoyati bilan mazmunan o‘xshash ekanligini qiyosiy tahlil asosida ko‘rsatib 
beradi. “Shayx San’on ilohiyot hikmatidan xabardor orif inson, ammo u tarso 
qizini ko‘rgach, shaydoyu mubtalo bo‘lib qoladi, ne-ne malomatlarga ko‘nib, 
eng past yumushlarni bajarib, va yori vaslini qozonadi va oxiri tarso qizi 
shayxning muhabbati sof va samimiy ekanini bilib, uning oldida tavba qiladi, 
islomga kirib, shayx muridiga aylanadi. Bu sarguzasht orqali Shayx San’onning 
ilohiyotga bo‘lgan muhabbati sinovlardan o‘tadi, bilim va mansabdan hosil 
bo‘lgan g’ururni tashlab, chin oshiqqa aylanadi, komillik darajasi ortadi”
1
. 
Yana bir ishqning tavsifi shu asarda keltiriladi. Oshiqning Ollohga 
bo‘lgan muhabbatidan ortiq ishq yo‘q. So‘fiylar shuni targ’ib etganlar. Tasavvuf 
ilmining allomalari haqiqiy ishqning timsollari bo‘lib namuna ko‘rsatishgan. 
Ularning sadoqatlari to‘g’risida afsona va rivloyatlar ko‘plab yaratilgan. “Lison 
ut-tayr”da Navoiy Bahovuddin Naqshband haqida shunday hikoyatni keltiradi. 
Unda aytilishicha, Naqshband yo‘lda ketayotib, itning izini ko‘rib qoladi va 
cho‘kka tushib, itning oyog’i izlarini o‘pib yig’laydi. Mana sadoqat, vafo ramzi. 
1
Komilov Najmiddin, Tasavvuf, Komil inson axloqi, birinchi kitob, Toshkent, “Movarounnahr”-“O`zbekiston” 
NMIU, 2009 y. B.54.

---

43 
So‘fiy ana shu itdan saboq olishi keak, deydi. Naqshband ana shunday Haqqa 
yetgan donishmandlarning biri bo‘lgan. Alisher Navoiy ana shu hikoyatni 
dostonda keltiradi va Naqshband tilidan shunday deydi: