Uzbekiston sharoitida nafaka yoshdagi axolining salmogi.
Nafaka yoshi karilik nafakasi beriladigan yosh bulib shartli ravishda kataklar mexnat kobiliyatining oxirgi chegarasining mezoni xisoblanadi. Nafaka yoshiga etgan shaxs, ijtimoiy ishlab chikarishda mexnat kilish majburiyatlaridan ozod eiladi, va shartli ravishda mexnatga yaroksiz xisoblanadi. Mexnatga yaroksiz yoshi dunyodagi juda kup davlatlarda 65 va undan yukori xisoblanadi. Uzbekistonda esa nafaka yoshi erkaklar uchun 60 yosh va ayollar uchun esa 55 yosh xisoblanadi.
Nafaka yoshi inson mexnat kilgan mexnat sharoiti (ogir mexnat kilgan xolda) oiladagi farzandlar soniga karab kamaytirish mumkin. Uzbekistonda kamaytirilgan nafaka erkaklar uchun 50-55 yosh, ayollar uchun 45-50 yoshni tashkil etadi.
Nafaka – “pentsiya” lotincha suz bulib, “tulov” degan ma’noni anglatadi. Nafaka tulash xar bir davlatda uz koidalari,
mezonlari va turlari mavjud.
Uzbekiston konunchiligida nafakani 4 turi mavjuddir:
Karilik nafakasi.
Nogironlik nafakasi.
Bokuvchisini yukotgan xolda.
Nafakaning aloxida turlari xakida (kup yillik xizmati uchun, xomiladorlik va yosh bolalik davri uchun, kam ta’minlangan oilalar uchun va x. k.)
Insonning mexnatga yarokli yoshidan nafaka yoshiga utish uning xayotida keng sotsial uzgarishlarga sabab buladi. Inson
jamiyatda bir ijtimoiy guruxdan ikkinchi ijtimoiy guruxga utadi.
Nafaka yoshidagi axoliga jamiyatdagi, oiladagi munosabatlar xam ma’lum darajada uzgaradi.
Nafaka yoshidagi axoli salomatligi ular xayotidagi maksadiga aylanadi. Axoli tarkibiga nafaka yoshidagi axoli salmogining past yoki yukoriligi axolining tabiiy usishiga va migratsiya jarayoniga boglidir. Axoli tabiiy usishi yukori bulgan davlatlarda axoli tarkibida nafaka yoshidagilar salmogi bir muncha past buladi. (Osiyo Lotin Amerikasi va Afrikadagi davlatlar) va aksincha axoli tabiiy usishi kam bulgan davlatlar esa axoli tarkibida kariyalar salmogi yukori buladi. Iktisodiy rivojlangan davlatlar, shuningdek, axoli urtacha umr kurishini uzaytirish, axoli urtasida ulim xollarining kamayishi, boshka xududlardan katta yoshdagi axolining kuchib kelishi xam nafaka yoshdagi axoli salmogining oshib borishiga olib keladi.
Bu xol davlatlarda “Demografik karish” jarayonini sodir etadi. Demografik karish koeffitsentlari mavjud bulgan ular orkali xar bir xududda karish jarayonini maxsus xisoblash, taxlil etish va takkoslash mumkin.
Demografik karish jarayoni jamiyat xayotidagi demografik va sotsial xodisa bulib, uning kator ijtimoiy-iktisodiy muammolari mavjuddir. Bu muammolar N. Sachuk, I.V. Kolinyuk, E. Rosseta kabi olimlar asarlarida bayon etilgan frantsuz
olimi J. Bajyo – Garne esa karilik shakllanishi shkalasini ishlab chikkan.
Xozirgi davrda kariyalar salmogi ortib bormokda XXI asr kariyalar asridir desak xam adashmaymiz.
Inson mexnatga yarokli yoshdan nafaka yoshiga utishi uning xayotida keng sotsial uzgarishlarga sabab buladi. Inson jamiyatda bir ijtimoiy guruxdan ikkinchi guruxga utadi.
Nafaka yoshidagi axoliga jamiyatdagi, oiladagi munosabatlar xam ma’lum darajada uzgaradi.
Nafaka yoshidagi axoli salomatligi ular xayotidagi maksadiga aylanadi. Axoli tarkibiga nafaka yoshidagi axoli salmogining past yoki yukoriligi axolining tabiiy usishiga va migratsiya jarayoniga boglidir. Axoli tabiiy usishi yukori bulgan davlatlarda axoli tarkibida nafaka yoshidagilar salmogi bir muncha past buladi. (Osiyo Lotin Amerikasi va Afrikadagi davlatlar) va aksincha axoli tabiiy usishi kam bulgan davlatlar esa axoli tarkibida kariyalar salmogi yukori buladi. Iktisodiy rivojlangan davlatlar, shuningdek, axoli urtacha umr kurishini uzaytirish, axoli urtasida ulim xollarining kamayishi, boshka xududlardan katta yoshdagi axolining kuchib kelishi xam nafaka yoshdagi axoli salmogining oshib borishiga olib keladi.
Bu xol davlatlarda “Demografik karish” jarayonini sodir etadi. Demografik karish koeffitsentlari mavjud bulgan ular orkali xar bir xududda karish jarayonini maxsus xisoblash, taxlil etish va takkoslash mumkin.
Demografik karish jarayoni jamiyat xayotidagi demografik va sotsial xodisa bulib, uning kator ijtimoiy-iktisodiy muammolarimavjuddir. Bu muammolar N. Sachuk, I. V. Kolinyuk, E. Rosseta kabi olimlar asarlarida bayon etilgan frantsuz
olimi J. Bajyo – Garne esa karilik shakllanishi shkalasini ishlab chikkan.
Xozirgi davrda kariyalar salmogi ortib bormokda XXI asr kariyalar asridir desak xam adashmaymiz.
Adabiyotlar:
I. A. Karimov «Uzbekiston buyuk kelajak sari» Uzb. 1998 yil.
Asanov T. «Axoli geografiyasi» T. 1993 yil.
Maxsudov I. «Uzbekiston ijtimoiy jugrofiya» 1996 yil.
