Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

3.3.1. Uticaj načina korišćenja šuma i proizvoda sakupljenih iz šuma na životnu sredinu

Zalihe ugljenika - Šume predstavljaju značajnu komponentu globalnog kruženja ugljenika. Šume vrše uticaj na klimu, ali i promena klime utiče na šume, tako da će upravljanje šumama ili njihova degradacija imati značajnu ulogu u globalnom zagrevanju u 21. veku. Šumski ekosistemi zajedno sa zemljištem imaju veliki kapacitet akumulacije, ali i oslobađanja ugljenika. Zbog toga je upravljanje šumama i šumskim ekosistemima potrebno razmatrati i u funkciji redukcije emisije i absorbovanja ugljenika, pri čemu konzervacija ugljenika akumuliranog u postojećim šumama predstavlja veliki potencijal u sistemu gazdovanja. U Tabeli 3.5. date su količine ugljenika vezanog u šumama i šumskim ekosistemima Republike Srbije.

Tabela 3.5. Bilans ugljenika

Kategorija	Godina	Bilans ugljenika (1000 m^3)	Tip šume
			(1000 m^3)
			Četinarske	Lišćarske	Mešovite
Šume	2005	143574925.0	92979446.0	32542806.0	18052673.0
	2000	143782523.0	93113886.0	32589860.0	18078777.0
	1990	147362752.0	95432448.0	33401357.0	18528947.0
Ostalo šumsko zemljište	2005	2544949.0	1653638.0	578773.0	312538.0
	2000	2330631.0	1514380.0	530033.0	286218.0
	1990	1901994.0	1235864.0	432552.0	233578.0
Ukupno šuma i šumskog zemljišta	2005	146119874.0	94633084.0	33121579.0	18365211.0
	2000	146113154.0	94628266.0	33119893.0	18364995.0
	1990	149264746.0	96668312.0	33833909.0	18762525.0

Zbog sadašnjeg stanja šuma (uključujući stepen obešumljenosti) erozijom je zahvaćeno oko 2/3 teritorije Republike Srbije. Erozijom se godišnje odnese oko 40 miliona m³ najčešće najplodnijeg sloja zemljišta. Ovaj podatak je od značaja za vodne resurse, jer Srbija ima malo prostora za akumulacije, i ako one budu zasute, izgubiće se bitka za vodu. Pošumljavanjem goleti zaustaviće se proces erozije na najugroženijim područjima i usporiti kretanje površinskih voda. To će doprineti uravnoteženijim proticajima i nivoima voda i smanjenju rizika od poplava, uz smanjenje taloženja značajnijih količina nanosa u vodotoke i akumulacije.

Neadekvatno korišćenje šuma i šumskih ekosistema može imati negativan uticaj na stanje biodiverziteta šumskih staništa, kao i staništa koja su u direktnoj zavisnosti od stanja šuma.

Uticaj na Makromicete - Uzroci ugrožavanja makromiceta mogu biti:

1) način eksploatacije šuma pri kojoj se iz nje iznosi leževina, "sanitarno" se uklanjaju natrula, stara stabla;

2) pošumljavanje sadnicama bez prethodne mikorizacije korena, podizanje monokultura, unošenje četinara na lišćarskim staništima i sadnja alohtonih vrsta drveća.

Na ovaj način se uništava supstrat i stanište specijalizovanih neagresivnih lignikolnih vrsta koje se razvijaju na mrtvim starim stablima, koja se dugo vremena raspadaju na šumskom tlu. Ugrožene su i mikorizne vrste za čiji je opstanak potrebna stabilna micelijalna mreža u kontaktu sa korenjem drveća, što izaziva poremećaj cele biocenoze. Uništavanje svagnumskih tresava i peščara može izazvati nestajanja specijalizovanih, retkih vrsta makromiceta ovih staništa, najčešće uvrštenih na Crvenu listu kao i na evropsku Crvenu listu.

Uticaj na lišajeve - Uzrok ugrožavanja diverziteta lišajeva je između ostalog i osnivanje monokultura na velikim prostorima, kao i sadnja alohtonih vrsta drveća.

Uticaj na mahovine (Briophyta) - Veoma negativan uticaj na očuvanju brioflore ima potpuno ili parcijalno uništavanje šumskih ekosistema.

Uticaj na diverzitet vaskularne flore - Na diverzitet vaskularne flore presudan uticaj imaju: intervencije u šumama koje ne vode računa o svojstvima staništa, pošumljavanje staništa koja potencijalno nisu šumska, nekontrolisano iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnih staništa i ekstenzivno stočarstvo neusaglašeno sa kapacitetom i ugroženošću pašnjaka. Ekstenzivno stočarstvo može biti i korisno i štetno sa aspekta očuvanja biodiverziteta, kako u planinskim tako i u ravničarskim područjima.

Uticaj na faunu kišnih glista (Lumbricina; Oligochaeta; Annelida) - Kišnim glistama posebno su bogata područja planine Kukavice, Ostrozuba i Čemernika. Zapadni delovi su još uvek slabo istraženi. Zaštita diverziteta kišnih glista ogleda se u zaštiti staništa. U područjima bogatim endemičnim oblicima neophodno je uskladiti zahvate u sastojinama, naročito u šumama u kojima su registrovane stenoendemične vrste.

Uticaj na faunu kosaca (Opiliones, Arachnida) - Zaštita kosaca ogleda se u zaštiti staništa (seča šuma kao i aktivnosti koje remete izbalansirane uslove pećinskih biotopa). Naročitu pažnju treba obratiti na zaštitu Ischypopsalis hellwigi koji je izraziti stenovalent (u pogledu vlažnosti i temperature) veoma je redak i sačuvan je jedino u vlažnim montanim i submontanim šumama (na primer Murtenica). Ovo je jedna od najugroženijih vrsta Evrope.

Uticaj na fitofagne i predatorske grinje (Eriophyoides, Tetranychidae, i Phytoseiidae, Acari) - Sa stanovišta očuvanja biološke raznovrsnosti pojedine vrste grinja mogu se razmatrati kao bioindikatori koji ukazuju na narušavanje biodiverziteta. Posebno se to odnosi na Oribatida koji žive u zemljištu i značajni su humifikatori, naročito u šumskim ekosistemima.

Uticaj na vodozemce (Amphibia) i gmizavce (Reptilia) - Faktori koji najviše utiču na biološku raznovrsnost vodozemaca i gmizavaca su: izmena autohtonih predela na širim prostorima, gubitak i fragmentacija staništa, izolacija pojedinačnih populacija, progresivna primena hemikalija u poljoprivredi i šumarstvu, drumske i železničke saobraćajnice bez prolaza za vodozemce i gmizavce, vodoprivredni radovi i zahvati (melioracije, isušivanje bara i mrtvaja), lov u komercijalne svrhe ili iz hobija, poribljavanje alohtonim predatorskim vrstama riba, unošenje alohtonih vrsta vodozemaca i gmizavaca i dr.

Uticaj na faunu sisara (Mammalia) - Na diverzitet sisara uticaj imaju intervencije u šumskim ekosistemima, lov i lovni turizam, introdukcija alohtonih vrsta.

Uticaj na ptice - Brojnost populacija šumskih vrsta ptica je veoma dobar indikator stanja šumskih ekosistema. U Srbiji je u periodu 1993-2003. registrovan veoma stabilan trend brojnosti populacija 22 vrste šumskih ptica, što ukazuje na stabilnost šumskih ekosistema. Posebno je značajno da su populacije velikog detlića (Dendroscopus major), plave senice (Parus caeruleus) i velike senice (Parus major) stabilne, dok je populacija jelove senice (Parus ater) u porastu.

Korišćenje šuma i šumskih ekosistema ima posredan uticaj i na akvatične ekosisteme, odnosno na očuvanje slatkovodnih algi, ameba sa ljušturom (Rhizopoda, Protozoa) kopnenih voda, Rotatoria kopnenih voda, Oligohete (Oligochaeta) kopnenih voda, Cladocera i Copepoda (Crustacea) kopnenih voda, Anostraca, Notostraca i Conchostraca, Amphipoda (Crustacea), slatkovodnih riba (Osteichthyes) i kolousta (Cephalaspidomorpha).

Invanzivne vrste - Invanzivne vrste, ispoljavaju sposobnost narušavanja stabilnosti prirodnih ekosistema. Invanzivne su sledeće drvenaste i žbunaste vrste: jasenoliki javor (Acer negundo), kiselo drvo (Ailanthus altissima), bagremac (Amorpha fruticosa), zapadni koprivić (Celtis occidentalis), pensilvanijski dlakavi jasen (Fraxinus pennsylvanica), trnovac (Gleditchia triacanhantos), živa ograda (Lycium halimifolium), petolisni bršljan (Serthenocissus insecta), kasna sremza (Prunus serotina), bagrem (Robinia pseudoacacia) i dr. Iako ponekad mogu biti i korisne (npr. bagrem), ove vrste treba koristiti sa velikim oprezom i sprečavati njihovo dalje širenje.

4. ZAŠTIĆENA PODRUČJA, BIODIVERZITET, GEODIVERZITET I PREDEONI DIVERZITET

4.1. Postojeće stanje

4.1.1. Zaštićena područja

Uspostavljanje zaštićenih područja predstavlja jednu od osnovnih mera za efikasnu zaštitu i upravljanje biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom. Prema zvaničnim podacima Zavoda za zaštitu prirode Srbije (stanje u septembru 2010. godine), na teritoriji Republike Srbije je do sada proglašeno 461 prirodno dobro u statusu zaštićenih područja, i to: 5 nacionalnih parkova, 12 parkova prirode, 4 regionalna prirodna parka, 11 predela izuzetnih odlika, 5 predela naročite prirodne lepote, 67 rezervata prirode (od čega 42 stroga prirodna rezervata, 17 specijalnih rezervata prirode, 1 specijalni prirodni rezervat, 3 naučno-istraživačkih rezervata i 4 opštih prirodnih rezervata) i 315 botaničko-dendroloških, geomorfoloških, geoloških i hidroloških spomenika prirode (od čega 246 spomenika prirode biološkog karaktera i 69 spomenika prirode geološkog karaktera). Okoline kulturnih dobara takođe predstavljaju značajne prostore koji se stavljaju pod zaštitu, pa je po tom osnovu ukupno proglašeno 42 područja sa integralnim kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima, odnosno okoline kulturno-istorijskih predela. Osnovni cilj zaštite prirodnih dobara su očuvanje, unapređenje i održivo korišćenje obeležja i vrednosti biodiverziteta, geodiverziteta i predeonih celina tih prostora. Važno je naglasiti da za zaštićena područja u Republici Srbiji još uvek nije sprovedena revizija u skladu sa novim Zakonom o zaštiti prirode ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 91/10 - ispravka), tako da još uvek važi stara klasifikacija zaštićenih područja, u skladu sa prethodno važećim zakonima. Prema novoj klasifikaciji, zaštićena područja će biti grupisana u okviru manjeg broja kategorija. U postojećim strateškim i pravnim dokumentima prisutna su neslaganja u podacima o zaštićenim područjima, prvenstveno u pogledu broja pojedinih tipova zaštićenih područja, površine državne teritorije pod zaštićenim područjima i sl. (Navedena neslaganja su uočena u Zakonu o prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, Strategiji biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period 2011-2018. godine i Nacionalnom programu zaštite životne sredine Republike Srbije.)

Ukupna površina zaštićenih područja na teritoriji Republike Srbije iznosi oko 518.200 ha, što iznosi 5,86% ukupne teritorije države. U postupku sticanja statusa zaštite nalaze se područja sa oko 200.000 ha ukupne površine, odnosno nešto više od 2% teritorije države (ne računajući područja koja su u postupku sticanja zaštite na lokalnom nivou), dok je Prostornim planom Republike Srbije planirano da se do 2020. godine pod zaštitom nalazi 12% teritorije države. Na zaštićenim područjima su ustanovljena tri različita režima zaštite. Područja pod najstrožijim, I stepenom zaštite, zauzimaju 3.89% ukupne površine pod zaštitom (20.170 ha), odnosno 0,0023% teritorije Republike Srbije, dok područja pod II stepenom zaštite zauzimaju 19,77% zaštićenih područja (102.430 ha), odnosno 0,012% teritorije Republike Srbije. Pod III stepenom zaštite, nalazi se 80% ukupne površine pod zaštitom. Po površini zaštićenih područja, a naročito po ukupnoj površini koja je stavljena pod I stepen zaštite, Republika Srbija se ubraja u evropske zemlje sa malim udelom prostora pod zaštitom u ukupnoj površini državne teritorije.

Zakon o zaštiti prirode svrstava predeo u kontekst zaštićenih i javnih prirodnih dobara. Do sada ni jedan predeo izuzetnih odlika nije proglašen po osnovu Zakona o zaštiti prirode. Trenutno postoji 16 predela izuzetnih odlika koji su pod specifičnim režimom zaštite: tu su zaštićena okolina kulturnih dobara, kao i površine koje se po svojim karakteristikama i vrednostima mogu smatrati kulturnim predelima u skladu sa merilima i kriterijumima Evropske konvencije o predelima.

Značajan broj područja u Republici Srbiji dobio je i različite međunarodne statuse zaštite. Tokom protekle decenije je u okviru mera za zaštitu i očuvanje biodiverziteta, pored klasičnog pristupa uspostavljanja zaštićenih područja, prepoznat i značaj uspostavljanja ekoloških mreža. Na području Evrope, najznačajnije ekološke mreže su Pan-evropska ekološka mreža, Emerald mreža i Natura 2000.

Od naročite važnosti za zaštitu prirode u Republici Srbiji je međunarodna Emerald mreža, kojom se uspostavlja zaštita Područja od posebne važnosti za zaštitu prirode (Areas of Special Conservation Importance - ASCI), odnosno prostornih celina i staništa od posebnog nacionalnog i međunarodnog značaja sa aspekta očuvanja biološke raznovrsnosti. Emerald mreža je zasnovana na odrednicama Konvencije o zaštiti evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija). Emerald mreža je bazirana na istim principima kao i mreža Natura 2000 i formalno se smatra pripremnim procesom za primenu evropske Direktive o staništima. Identifikovano je 61 EMERALD područje, sa ukupnom površinom 1.019.270 ha, odnosno 11,5% teritorije države. Lista EMERALD područja na teritoriji Republike Srbije data je na Slici 4.1.

Slika 4.1 - Lista Emerald područja u Srbiji

NATURA 2000 je ekološka mreža koja čini osnovu zaštite prirode Evropske unije. Obuhvata područja od značaja za očuvanje ugroženih vrsta i staništa, a proizilazi iz evropske Direktive o pticama i Direktive o staništima. Kako su nove članice EU, kao i sve ostale države kojima predstoji pridruživanje, u obavezi da predaju popis predloženih područja za ekološku mrežu NATURA 2000 sa odgovarajućom bazom podataka, realizovani Emerald projekat u Republici Srbiji predstavlja direktan doprinos ostvarenju ovog cilja. Područja koja ispunjavaju kriterijume Direktive o staništima i Direktive o pticama predložiće se za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000 do dana pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji. Preliminarno se procenjuje da će površina ekoloških mreža obuhvatiti oko 20% teritorije Republike Srbije, što će biti bliže utvrđeno Strategijom zaštite prirode i prirodnih vrednosti, odgovarajućim studijama i aktima Vlade. Zaštićena područja će biti najvećim delom prostorno uključena u površine ekološki značajnih područja, odnosno u područja mreže NATURA 2000.

Pan-evropska ekološka mreža (Pan-European Ecological Network - PEEN) uključuje očuvanje najvažnijih oblasti sa stanovišta biodiverziteta, kao i uspostavljanje koridora koji ove oblasti međusobno povezuju. PEEN mreža predviđa postojanje centralnih zona, koje čine NATURA 2000 i Emerald područja, koridora koji povezuju centralne zone i omogućavaju migraciju i disperziju vrsta, kao i prelazne zone i područja obnove, sa manjim stepenom zaštite od centralne zone.

Značajnu međunarodnu ekološku mrežu predstavlja i Evropski zeleni pojas (European Green Belt), koji je uspostavljen 2004. godine od strane Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN). Evropski zeleni pojas predstavlja koridor koji se pruža duž granica većeg broja država, sa ciljem da poveže neka od najznačajnijih staništa i centara biodiverziteta u Evropi, veći broj nacionalnih parkova, parkova prirode, rezervata biosfere i prekograničnih zaštićenih područja. Na području Republike Srbije, Evropski zeleni pojas se pruža duž granica sa Mađarskom, Rumunijom, Bugarskom i Albanijom.

Devet prirodnih dobara je dobilo status Ramsarskih područja, na osnovu Ramsarske konvencije o zaštiti vodenih staništa sa 55.627 ha ukupne površine, dok je jedno područje ("Golija-Studenica") postalo deo mreže rezervata biosfere u okviru UNESCO programa "Čovek i Biosfera" (Man and Biosphere - MAB), ukupne površine 53.804 ha. Zahvaljujući dobroj istraženosti pojedinih taksona, identifikovana su područja koja predstavljaju staništa od međunarodnog značaja za vaskularne biljke, ptice i dnevne leptire, pa su na teritoriji Republike Srbije registrovana 42 međunarodno značajna područja za ptice (IBA), na ukupno 1.259.624 ha (14,25% teritorije Republike Srbije), 61 međunarodno značajna biljna područja - botanički značajna područja (IPA), na 747.300 ha (8,5% teritorije), kao i 40 međunarodno značajnih područja za dnevne leptire (PBA), na 910.000 ha (10,22%).

Zaštita i upravljanje geodiverzitetom ostvaruju se kroz različite domene društvenih delatnosti, od kojih su mnogi više usmereni na njegovo korišćenje. Pa ipak, jedan segment geodiverziteta, geonasleđe, uživa zaštitu i sprovođenje upravljanja na savremeni način. Principi upravljanja geonasleđem i donekle geodiverzitetom su usaglašeni sa Evropskom asocijacijom za konzervaciju geološkog nasleđa (ProGEO). Pored navedenog, u novije vreme se realizuju aktivnosti za priključenje Evropskoj mreži geoparkova (European Geoparks Network), osnovanoj 2000. godine, i Globalnoj mreži geoparkova Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO Global Geoparks Network), osnovanoj 1998. godine. Na teritoriji Republike Srbije za sada nisu prisutni objekti koji su uključeni u neku od ovih mreža, ali postoje inicijative da se četiri područja (Lesni profili - "Loessland", Fruška gora, Đerdapska klisura i Stara planina) predlože za uključenje u Evropsku mrežu geoparkova.

Fragmentacija prirodnih staništa predstavlja ozbiljnu prepreku efikasnom upravljanju zaštićenim područjima. Fragmentacija je naročito prisutna na područjima povoljnim za razvoj poljoprivrede, pa je tako analizom 34 zaštićenih područja u AP Vojvodini utvrđeno da su samo 4 od njih bila veća od 10 000 ha, dok je 16 (59%) područja bilo manje od 1000 ha. Prirodna staništa u nekim dobrima su očuvana na znatno manjim površinama u odnosu na ukupnu površinu zaštićenog područja, zbog visokog procenta šumskih monokultura ili obrađenih površina koje stvaraju mozaik sa ostacima prirodnih staništa. Posledica ovog stanja je mali procenat površina pod režimom zaštite prvog i dominacija površina pod režimom zaštite trećeg stepena. Brojna zaštićena područja, čak i ona od međunarodnog značaja, sastoje se od većeg broja subjedinica, koje su delimično ili u potpunosti izolovane. Paralelna analiza 481 evidentiranog staništa zaštićenih vrsta, koja nisu obuhvaćena prostornom zaštitom, pokazuje da su fragmentacijom najviše ugroženi tipovi staništa od prioritetnog značaja za Evropsku uniju, kao npr. peščarska, stepska i slatinska staništa. Zbog male površine, kao i zbog linearnog ili nepravilnog oblika, većina prirodnih staništa ima nepovoljan odnos ruba i unutrašnjosti. Najuočljiviji uticaji ruba su eutrofikacija, izazvana prvenstveno azotnim i fosfornim jedinjenjima poreklom sa obrađenih površina, kao i povećanje brojnosti oportunističkih i invazivnih vrsta biljaka i životinja u odnosu na vrste specijaliste, koje su najčešće i klasifikovane kao ugrožene vrste. Zbog navedenih prostornih karakteristika, efikasnost zaštite prirodnih vrednosti u agrarnim regionima zavisi od blagovremenog stvaranja zaštitnih pojaseva za smanjenje efekta ruba. Da bi se obezbedilo funkcionisanje procesa koji se odigravaju na nivou predela ili regiona, neophodno je povezivanje izolovanih zaštićenih područja u ekološke mreže. Pod uticajem fragmentacije, regionalnih hidroloških i klimatskih promena, kao i širenjem invazivnih vrsta na većini zaštićenih područja se ukazuje potreba za planskim sprovođenjem mera aktivne zaštite staništa ili pojedinačnih vrsta. Upravljanje populacijama i staništima posebno je značajno kod fragmentisanih prirodnih i poluprirodnih staništa kulturnih predela.

Od ostalih značajnijih problema, vezanih za upravljanje i očuvanje zaštićenih područja u Republici Srbiji, treba izdvojiti i nedovoljnu pokrivenost teritorije države zaštićenim područjima, nedovoljno poznavanje i pridržavanje važećih propisa od strane stanovništva i nadležnih organa upravljanja, neracionalno korišćenje prirodnih resursa i visok stepen nekontrolisane bespravne izgradnje i degradacije staništa u zaštićenim područjima, neadekvatnu pokrivenost planskom i urbanističkom dokumentacijom, slabu opremljenost i lošu organizovanost mnogih staraoca prirodnih dobara, nedovoljnu transparentnost procesa zaštite i upravljanja zaštićenim područjima, nedovoljnu uključenost javnosti i lokalnih zajednica u procese donošenja odluka i sprovođenja mera zaštite, kao i nedovoljna finansijska ulaganja od strane države u mere zaštite.

Finansijski podaci iz 2009. godie (UNDP (2009). Ensuring financial sustainability of the protected area system of Serbia. Part I: Situation analysis. UNDP project proposal, Project ID: 00073188. available at www.thegef.org) pokazuju da finansiranje zaštićenih područja potiče od države, korišćenja resursa, turizma, drugih taksi i naplata usluga i donacija. Državno finansiranje obezbeđeno je iz raznih izvora, a republička vlada u proseku finansira 25% ukupnih sredstava za zaštićena područja. Procenjuje se da za finansiranje zaštićenih područja godišnje nedostaje 8,7 miliona USD za osnovne troškove (odnosno 50% sredstava) i 24,7 miliona USD za optimalnu potrošnju (odnosno 75% sredstava). Usled nedovoljne količine sredstava obezbeđenih od strane države, većina organizacija koje upravljaju zaštićenim područjima (između ostalih, upravljači svih pet nacionalnih parkova, JP "Srbijašume" i JP "Vojvodinašume") su prinuđene da eksploatišu prirodne resurse zaštićenih područja, tako da se većina prihoda ostvaruje sečom i prodajom drveta sa područja kojim upravljaju. Ovakva finansijska i programska tenzija često dovodi do prinudnih kompromisa, koji ne moraju biti u skladu sa konceptom zaštite biodiverziteta.

4.1.2. Biodiverzitet

Stepen biološke raznovrsnosti u Republici Srbiji se može oceniti kao relativno visok. Floru, faunu i fungiju Srbije karakteriše prisustvo relativno velikog broja endemičnih, reliktnih i međunarodno značajnih taksona kao i značajnih centara biološke raznovrsnosti. Do sada je u Republici Srbiji registrovano oko 44.200 taksona na nivou vrste, ali se pretpostavlja, s obzirom da mnoge grupe organizama nisu dovoljno istražene, da je prisutno oko 60.000 recentnih vrsta. Od ukupnog broja taksona, oko 1.500 ima status vrsta od međunarodnog značaja.

Na teritoriji Republike Srbije se srećemo sa praktično svim karakterističnim terestričnim biomima Evrope, odnosno sa četiri od dvanaest terestričnih bioma sveta:

1) zonobiom listopadnih (širokolisnih) šuma. Na teritoriji Srbije ovaj zonobiom je predstavljen pretežno hrastovim i bukovim šumama;

2) stepski zonobiom - sa černozemom kao zonalnim zemljištem i stepskom (u Srbiji pretežno šumostepskom) vegetacijom;

3) zonobiom (orobiom) četinarskih borealnih šuma - u uslovima planinske klime zapadnih, jugozapadnih i jugoistočnih delova Srbije;

4) zonobiom (orobiom) visokoplaninske "tundre" - u uslovima alpijske klime najviših planina Srbije.

Između ovih zonobioma, zahvaljujući geografskim, petrografskim i orografskim karakteristikama teritorije Republike Srbije, postoji čitav niz prelaza i međusobnih uticaja. Bogatstvo raznovrsnosti staništa potvrđuju i podaci vezani za CORINE (Coordination of Information on the Environment) program tipizacije i analize raznovrsnosti staništa sproveden od strane Evropske agencije za životnu sredinu, koji pokazuju da je na teritoriji Republike Srbije prisutno 29 klasa trećeg nivoa CORINE Land Cover Nomenclature, odnosno 66% svih prisutnih klasa na teritoriji Evrope.

Veći deo teritorije Republike Srbije pripada brdsko-planinskom području, koje karakteriše nizak nivo ekonomskog razvoja, slaba naseljenost i izraženi procesi depopulacije. Specifičan biogeografski položaj i prirodne odlike prostora, istorijski procesi florogeneze i faunogeneze, kao i socio-ekonomske pojave i procesi uslovili su visok nivo biodiverziteta i njegovu relativnu očuvanost.

Međutim, usled različitih tipova negativnog delovanja čoveka, kao što su fragmentacija i degradacija staništa, neodrživi nivoi eksploatacije, zagađenje i introdukcija invazivnih vrsta, kao i neadekvatnih mera zaštite i upravljanja biodiverzitetom, opstanak značajnog broja vrsta je doveden u pitanje. Najnovija naučna istraživanja ukazuju na alarmantnu činjenicu da su tokom poslednjih 20 godina iščezle brojne biljne i životinjske vrste. Smatra se da se, od vrsta čiji je status u dovoljnoj meri procenjen, preko 600 biljnih i 270 životinjskih vrsta može smatrati ugroženim. U cilju identifikacije nivoa ugroženosti biodiverziteta, ključnih ugrožavajućih faktora i adekvatnih mera zaštite, u Republici Srbiji je pristupljeno izradi Crvene liste ugroženih vrsta. Do sada sastavljene Crvene knjige pokrivaju samo manji deo biodiverziteta u zemlji: Crvena knjiga flore Srbije 1 - iščezli i krajnje ugroženi taksoni (1999. godine), Crvena knjiga dnevnih leptira Srbije (2003. godine) i Preliminarni spisak vrsta za Crvenu listu kičmenjaka Srbije (1990. godine).

4.1.2.1. Flora i vegetacija

Vegetacija Srbije, kako potencijalna tako i realna, karakteriše se visoko izraženim diverzitetom. Približno 4.000 taksona u rangu vrsta i podvrsta (mahovine i vaskularne biljke) koje se odlikuju različitom ekologijom, rasprostranjenjem i poreklom, članovi su brojnih i ekološki različitih biljnih zajednica, odnosno ekosistema. U Republici Srbiji je prisutno 3.662 vrsta i podvrsta vaskularne flore (38% evropske flore), koje sa oko 400 vrsta mahovina, u različitim kombinacijama, u skladu sa svojim adaptivnim mogućnostima obrazuju različite tipove vegetacije. Oni se međusobno razlikuju florističkim (kvalitativnim) sastavom, brojnošću i kvantitativnim učešćem cenobionata od mesta do mesta, od zajednice do zajednice. U fitocenološkoj literaturi koja se odnosi na vegetaciju Srbije postoji 2.370 imena biljnih asocijacija, i to 1.399 imena na nivou asocijacija i 971 ime na nivou subasocijacija i facijesa.

Sve opisane i imenovane zajednice su svrstane u 26 podsveza, 242 sveze, 114 redova i 59 vegetacijskih klasa (Tabela 4.1), što nesumnjivo ukazuje da ovaj prostor čini jedan od najznačajnijih centara vegetacijskog, pa samim tim i ekosistemskog diverziteta Evrope. Odnosi vegetacijskog diverziteta Evrope i Srbije prikazani su u Tabeli 4.2.

Tabela 4.1. Diverzitet vegetacije Srbije - broj fitocenoloških jedinica

(Lakušić, D. 2005 (ed.). Habitats of Serbia, The results of the Project "Harmonization of National Habitats Classification Nomenclature with European Community Standards". Institute of Botany and Botanical Garden "Jevremovac", Faculty of biology, University of Belgrade, Ministry of Environment of the Republic of Serbia)

	klasa	red	sveza	podsveza
ukupno	59	114	242	26

Tabela 4.2. Odnos diverziteta vegetacije Srbije i vegetacije Evrope

	Broj fitocenoloških jedinica u Evropi	Broj fitocenoloških jedinica u Srbiji*	% fitocenoloških jedinica vegetacije Srbije u odnosu na vegetaciju Evrope
Formacije	15	12	80,0
Klase	80	41	51,25
Redovi	233	89	38,2
Sveze	928	177	19,07

* broj vegetacijskih jedinica u Srbiji bez vegetacije mahovina i lišajeva

Od preko 1.800 endemičnih biljaka Balkana, na teritoriji Srbije se nalazi 287 balkanskih endemičnih vrsta i podvrsta, koje predstavljaju 8,1% ukupne flore u Srbiji. Naročit značaj imaju lokalni endemiti, koji čine 1,6% ukupne flore u Srbiji (59 vrsta). Florističko bogatstvo Srbije upotpunjuje i 586 vrsta lišajeva i 1400 vrsta slatkovodnih algi. Diverzitet carstva Fungi u Republici Srbiji je veoma slabo istražen. Dok je do sada opisano 625 vrsta makromiceta, smatra se da je prisutno između 3.000 i 6.000 vrsta. U statusu strogo zaštićenih divljih vrsta biljaka i gljiva proglašeno je 600 vrsta biljaka, 25 vrsta algi i 75 vrsta gljiva i lišajeva, dok je u statusu zaštićenih vrsta proglašeno 545 vrsta biljaka i 30 vrsta gljiva i lišajeva (Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, "Službeni glasnik RS", broj 5/10). Po podacima Crvene knjige flore Srbije, 121 vrsta (3% flore Srbije) se vodi kao krajnje ugrožena, sa velikom verovatnoćom da iščeznu u bliskoj budućnosti, dok je 50 taksona iščezlo sa teritorije Republike Srbije (1,4% flore Srbije), od čega su 4 taksona bili endemiti, koji su nepovratno iščezli iz svetskog genofonda.

4.1.2.2. Fauna