N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdirazakov

Markazdan qochma va o'q ventilyatorlar.
Bu kompressorlarning ishlash prinsipi gazga tezlik berish va gazning kinetik energiyasini bosim ortirishga aylantirish. Bosim darajasiga sarfga asoslanib ularning konstruksiyalarida o'zgarishlar bo'lishi mumkin.
Ventilyatorlar havo sirkulyasiyasini yaxshilash va sovutish tizimida gradirniyalarda qo'llaniladi. Ventilyatsiya uchun ko'pincha "Sirokko" tipidagi ventilyatorlar ishlatiladi. So'rilgan havo aylanuvchi g'ildirak ichiga kiradi va markazdan qochma kuch evaziga xaydash quvuriga uzatiladi. Ularni har xil uzatma yoki elektodvigatelni o'zini to'g'ridan to'g'ri ulash mumkin. Markazdan qochma kompressorlarda havo zarralari tezlik va radius bo'ylab yo'nalish oladi. Keyinchalik quvurda o'z yo'nalishini o'zgartiradi. O'q ventilyatorlarda esa havo oqimi yo'nalishi ventilyator o'qiga paralel bo'ladi. Ishchi kuraklar kattaligiga va aylanish chastotasiga qarab kompressorning sarfi o'zgaradi. Оdatda хошЛат shamollatishda o'q ventilyatorlar ishlatiladi. Chunki ularning bosimi kam, sarfi miqdori esa yuqori. Qayerda bosim nisbatan yuqoriroq talab qilinsa markazdan qochma ventilyatorlar ishlatiladi. Gradirnyalarda ishlatiladigan ventilyatorlar kuraklari odatda 6-7 m atrofida bo'lib, ularning podshipniklari havo oqimi yordamida sovutiladi. Lekin issiq gazlarni haydaydigan ventilyatorlar podshipniklari suv yordamida sovutiladi.
Turbokompressorlar.
Turbo havo xaydagichlar 0,1-3 bar bosim hosil qila oladi. Ayrim hollarda turbokompressorlarning markazdan qochma kompressor ham deyiladi. Turbokompressorolarda ishchi g'ildirak o'rniga kuraklar o'rnatilgan. Gidrodinamik qarshilikni kamaytirish maksadida kuraklar formasi qayishgan bo'ladi. Bir bosqichli turbokompressorlarda gaz old tarafdan kirib, chetki halqa bo'ylab harakatlanadi. Gazni kirishini ikki taraflama qilish mumkin, bunda хuddi ikkita bir taraflama kompressor ishlaganday bo'ladi. Uning afzalliklari: o'q bosimining so'nishi, ikki bosqichli kompressorlardan boshlab ishchi kuraklardan tashqari kuraklari ham mavjud. Yo'naltiruvchi kuraklardan chiqqan gaz ikkinchi bosqichga, sovutgichga yoki to'ri quvurga uzatilishi mumkin. Uch bosqichli kompressorlarda so'ruvchi quvur ikki chetda joyladi, haydovchi quvur esa o'rtada joylashadi. Haydash traktidagi to'siq ikki tarafdan kelayotgan gaz oqimining bir biriga ta'sir qilmasligi uchun qilinadi. Ikki oqim haydash quvurida qo'shiladi. Ularning yo'nalishi va tezligi aytarli bir \il bo'ladi.
Birinchi bosqichda katta bosim hosil qilib bo'lmaydi. Odatda Е ning qiymati

1. 
   1,3 oralig'ida bo'ladi. Shuning uchun yuqori bosimni olish uchun komressorlar bir necha bosqichli qilinadi. Har 2-3 bosqichlardan keyin gazni sovutish lozim. Masalan sakkiz bosqichli kompressorlarda uchta sovutgich o'rnatiladi. Ikki, to'rt va oltinchi bosqichlardan keyin. Borgan sari bosqichlardagi ishchi g'ildiraklar diametri kamayib boradi, chunki gaz siqilganda uning hajmi kamayib boradi. Shunga qarab yuqori bosqichlardagi detallarni mustahkamroq qilinadi.
   

Agarda kompressor sarfini oshirish kerak bo'lsa, kompressorlar parralel, agarda bosimni oshirish talab qilinsa kompressorlani ketma-ket ulanadi.
Turbokompressorlarning afzalliklari: yuqori sarf, gabarit o'lchamlarining kamligi, ilgarlanma-qaytma harakatning yo'qligi uchun uning ishlashi sokin, gaz oqimi pulsatsiyalanmaydi. Undan tashqari tez yoylanadigan detallari yo'q (porshen, silindr, klapan), siqiladigan gazga moy tushmaydi. Shunig uchun ular yordamida kislorodni ham siqish mumkin. O'q turbokompressorlarda siqiladigan gaz oqimi o'q bo'ylab harakatlanadi.