|
11.1-chizma. Aholi ehtiyojlari va turmush darajasiga ta’sir etuvchi omillar
Xalqaro Mehnat Tashkiloti konventsiyalariga muvofiq har bir inson o’zi va oilasining
salomatligi, farovonligini ta’minlovchi turmush darajasiga (oziq-ovqat, kiyim-bosh, uy-joy,
tibbiy parvarish, ijtimoiy xizmatlar), shuningdek, ishsizlik, nogironlik, bevalik holatlarida
ta’minot olish huquqiga ega. Barcha huquqlar ko’pchilik mamlakatlarda milliy
kontseptsiyalar asosida amalga oshiriladi.
Turmush darajasi kontseptsiyasi tamoyillar va ko’rsatkichlar tizimiga asoslanuvchi
hamda aholining turmush farovonligini oshirishga qaratilgan g’oyani ifodalaydi. Turmush
darajasining kontseptsiyasi ko’zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirish strategiyasi,
yo’nalishlari va bosqichlarini belgilab beradi.
Sobiq Ittifoq davrida kommunizm qurish va «har kimda qobiliyatiga yarasha, har
kimning ehtiyojiga yarasha» tamoyilini amalga oshirish asosiy maqsad sanalar edi. Bu
aslida sho’ro jamiyatining turmush darajasi kontseptsiyasi vazifasini o’tagan. Mazkur
kontseptsiya mehnatkashlarning muntazam o’sib borayotgan ehtiyojlarini imkon qadar
qondirishni ko’zda tutgan.
Umuman olganda, sho’rolar davrida mehnatkashlar ehtiyojlarini qondirish bo’yicha
ko’plab ishlar amalga oshirildi. Ularning daromadlari, ish haqlari o’sib bordi, ammo bu
daromadlar salmog’i, ehtiyojlar tarkibi va hajmi xalqaro o’lchovlar bilan taqqoslaganda
juda past edi. Shu bilan birga amal qilgan turmush darajasi kontseptsiyasi real
bo’lmasdan, ko’proq ideal turmush modelini eslatardi.
Ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatish
sohasining
rivojlanishi
Ilmiy-texnik
taraqqiyot
Aholining madaniy-
ma’rifiy saviyasi
Boshqa omillar
Turmush
darajasi
Aholi
ehtiyojlari
Ijtimoiy infratuzilma
ob’yektlari holati
Aholi daromadlari
va ish haqi
208
Bozor munosabatlariga o’tish davrida O’zbekistonda yangi ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlarga javob beradigan turmush darajasi kontseptsiyasi yaratishga zarurat tug’ildi.
Shu asosda O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan izchil siyosat olib borila boshladi.
Mazkur siyosat respublikada inson manfaati ustuvorligini ta’minlashi qaratilgan bo’lib,
uning doirasida qisqa va o’rta muddatli maqsadli ijtimoiy dasturlar ishlab chiqildi va faol
amalga oshirila boshladi.
Tarixiy jihatdan «turmush sifati» kontseptsiyasi inson hayot faoliyatining iqtisodiy
parametrlarini aks ettiruvchi «global ish bilan bandlik», «turmush darajasi», «mehnat
faoliyati sifati» kabi kontseptsiyalarning rivojlanishi va o’zaro uyg’unlashuv asosida
yuzaga kelgan.
Turmush sifati kontseptsiyasi inson jamoalarining jismoniy, aqliy va ijtimoiy
barkamolligini belgilovchi shartlarni shakllantiradi. Bu yerda gap faqat turmush sifatini
(ovqatlanish, uy-joy, ish bilan bandlik, ta’lim darajasi) baholovchi ob’yektiv omillar
haqida emas, balki inson tomonidan o’z farovonligi, baxt, qoniqish, rohat kabi
tushunchalarni sub’yektiv his etish to’g’risida ham bormoqda. Masalan, sog’liq darajasi,
oilaviy munosabatlari, ishi, moddiy ahvoli, yaratuvchanlik qobiliyati va hokazolardan
qoniqish hayotdan qoniqish hosil qilishning muhim komponenti hisoblanadi. Shunday
qilib, turmush sifati kontseptsiyasi insonning atrof-muhit bilan o’zaro munosabatlarini
ham o’z ichiga oladi. Bu munosabatlar ehtiyojlarning qondirilganligi va mavjud
imkoniyatlarning kutilgan imkoniyatlarga mosligi darajasini xarakterlaydi.
Turmush darajasi inson (aholi) hayot faoliyatining ma’lum bir qirrasi to’g’ri-
sida tasavvur beradigan ko’rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi. Turmush darajasi to’g’risida
batafsil ma’lumot olish uchun aholi daromadlari va ehtiyojlari, iste’mol darajasi va tarkibi,
uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy buyumlar va boshqa imkoniyatlar bilan
ta’minlanganlik darajasini chuqur o’rganish lozim.
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, turmush darajasi
kontseptsiyasi bilan uzviy bog’liq. Ayrim muhim ko’rsatkichlar va uning indikatorlari
11.1-jadvalda keltirilgan.
Turmush darajasini baholash uchun jadvalda keltirilgan ko’rsatkichlar:
- darajaga oid ko’rsatkichlar (mutlaq qiymatlar);
- tarkibiy ko’rsatkichlar (darajaga oid ko’rsatkichlarning tarkibiy qismlari);
- dinamik (darajaga oid ko’rsatkichlarning o’zgarishini tavsiflaydigan, nisbiy)
ko’rsatkichlar sifatida hisoblab chiqilishi mumkin.
Nisbiy turmush darajasini quyidagi uch jihat bo’yicha aniqlash mumkin:
a) uni avvalgi yillardagi turmush darajasi bilan taqqoslash;
b) bir mintaqadagi turmush darajasini boshqa mintaqalardagi (mamlakatlardagi)
turmush darajasi bilan taqqoslash;
v) amaldagi turmush darajasini kishilarning minimal va oqilona talablarini
ifodalovchi ehtiyojlarning rivojlanganlik darajasi bilan taqqoslash orqali.
Ta’kidlab o’tilganidek, barcha klassifikatsiyalar o’rtasida o’zaro uzviy aloqa
mavjud. Ular bir-birini to’ldiradi, ammo kompleks baholash uchun integral ko’rsatkichlar
tizimi zarur. Hozirda asosi turlicha bo’lgan turmush darajasi kontseptsiyalarini aholining
turmush darajasini (sifatini) har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko’rsatkichga
keltirish bo’yicha samarali usul yo’q, biroq shunday usullarni ishlab chiqish bo’yicha
olimlar jiddiy ish olib bormoqdalar.
209
Do'stlaringiz bilan baham: |
