N. T. Shoyusupova aholi ish bilan bandligi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

55 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
III BOB. ISHSIZLIK SABABLARI, XUSUSIYATLARI 
 
3.1. Ishsizlik va  uning darajasi 
 
Iqtisodiyotni  modernizatsiyalash  va  tarkibini  o’zgartirishda  ishsizlikni 
kamaytirish  va  aholi  ish  bilan  bandligini  ta’minlash  muhim  masalalardan  biri 
hisoblanadi. Chunki ishsizlik muammosini mavjudligshi bozor iqtisodiyoti talablarin 
ajralmas  hususiyatlaridan  biridir.  Shunday  еkan,  ishsizlik  muammosini  hal  еtishdan 
asosiy  maqsad  –  aholi  ish  bilan  bandligini  oshirishsh    orqali  mamlakatda  ishlab 
chiqarishni  kengaytirish  va  aholi  turmush  darajasini  yanada  yaxshilashga  aloqador 
tadbirlar  ishlab  chiqishdan  iborat.  Shu  o’rinda  Prezidentimiz  I.Karimov  ta’kidlab 
o’tganlaridek:  “
Iqtisodiy  o’sishni  ta’minlash,  yangi  ish  o’rinlarini  tashkil  qilish,  bandlik 
muammosini  hal  еtish,  aholining  daromadlari  va  farovonligini  oshirishda  tobora  muhim 
o’rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag’batlantirish 
va qo’llab-quvvatlashga alohida е’tibor qaratildi.
”.
1
 
Mamlakatimizda  aholini  ish  bilan  oqilona  bandligini  ta’minlash  va  ishsizlikni 
kamaytirishning samarali chora-tadbirlaridan biri – qishloq joylarida 
kichik biznes  va 
xususiy  tadbirkorlikni  jadal  rivojlantirish,
  mehnat  bozorini    maqsadga  muvofiq 
shakllantirish  hamda  uni  tartibga  solish  hisoblanadi.  Bu  ishchi  kuchi  talab  va  taklif 
o’rtasidagi  o’zaro  aloqalar  va  ziddiyatlarni  hamda  ularni  hamkorligini  samaradorlik 
mezonlarini  aniqlashga,  qishloqlarda  yashaydigan  aholini  kasbiy  bilim  darajasini 
oshirishga  va  ohir  oqibatda  qishloqlarda  ishsizlikni  kamaytirishga,  pirovardida 
iqtisodiy, ijtimoiy va tashkiliy tadbirlarni maqsadga muvofiq ishlab chiqishga ijobiy 
ta’sir ko’rsatadi. 
Bunday tadbirlarni ishlab chiqish – sodir bo’layotgan jarayonlarni chuqur ilmiy 
tadqiq  еtilishi,  qishloq  mehnat  bozorini  shakllantirish  va  rivojlantirishning  еng 
muhim  muammolarini  va  ularni  echilish  yo’llarini  aniqlashni  talab  qiladi.  Bugungi 
kunda  iqtisodiyotni  yangilash  va  uning  tarkibiy  tuzilishini  diversifikatsiya  qilish  va 
mehnat bozorini zamon talablariga muvofiq modernizatsiya qilish negizida qishloqda 
ishsizlikni  kamaytirish  va  aholini  ish  bilan  bandligini  oshirish  istiqbollarini 
belgilashga asoslanadi.  
Mamlakatimizda  ishsizlikni  kamaytirish    jamiyat  rivojiga  ijobiy  ta’sir 
ko’rsatadi,    mamlakatda  aholini  ish  bilan  oqilona  bandligini    oshirish  imkoniyatini 
                                                           
1
 Priezidyent I.A.Karimovning 29 yanvar kuni O’zbyekiston Ryespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yilning 
asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbyekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning еng muhim ustuvor yo’nalishlariga 
bag’ishlangan  majlisidagi  ma’ruzasidan – T.: “O’zbyekiston”, 29.01.2010 yil. 

---

56 
 
beradi.    Qishloqda  aholini  ish  bilan  oqilona  bandligini  oshirish    ishlab  chiqarish 
hajmini  kengaytiradi, pirovardida, aholi farovonligi oshirishga sabab bo’ladi. 
           Ishsizlik  va  u  bilan  bog’liq  muammolarni  mehnat  bozoridagi  ijtimoiy 
mehnat  munosabatlarini  asosiy    maqsad  mazmunini  tashkil  kiladi.  Ishsizlik 
muammosini o’rganishdan asosiy maqsad aholini ish bilan bandligini oshirish orqali 
mamlakatda  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  va  aholi  turmush  darajasini  yanada 
yaxshilashga  aloqador  tadbirlar  ishlab  chikishdan  iborat.  Shu  o’rinda,  Prezidentimiz 
I.Karimov bu masalaga alohida to’xtalib: “…2009 yilda global iqtisodiyotning o’sishi 
taxminan  1  foizga  qisqargan  bo’lsa,  joriy  yilda  dunyoda  iqtisodiy  rivojlanish  3  foiz 
atrofida  oshishi  mumkin,  bu  еsa  inqirozgacha  bo’lgan  davrdagi  ko’rsatkichlardan 
ancha pastdir. 
Tahlilchilarning  qayd  еtishicha  ishsizlik  darajasining  o’sishi  kutilmokda  va  bu 
aholining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatishi tabiiydir”
1
, - degan еdilar. 
  Haqiqatdan  ham,  ishsizlik  muammosi  hozirgi  kunda,  hal  qilinishi  muhim 
masala  sifatida  qaralmoqda.  Chunki,  mehnat  bozori  mexanizmini  ishlash  omillarini 
kuzatarkanmiz,  mehanizmning  barcha  tadbirlari  ishchi  kuchi  va  uni  ish  bilan 
bandligini  ta’minlashga  qaratilgan  bo’lib,  ishchi  kuchi  taklifi  va  ishchi  kuchigi 
bo’lgan talab o’rtasidagi muvozanatni ta’minlashga qaratilgan bo’ladi  
Ommaviy  ishsizlik  jamiyatning  ayrim  a’zolariga  ham  be’vosita  ta’sir 
ko’rsatadi, bu hol o’z-o’zini o’ldirishlar, ruhiy kasalliklar, yurak-tomir kasalliklaridan 
o’lishining  ko’payishiga  olib  keladi”
2
.  Yuqoridagi  fikrlardan  kelib  chiqqan  holda, 
ishsizlikni  sabablari  va    oqibatlarini  ko’rib  chiqamiz                  Ishsizlik  kelib  chiqish 
sabablari asosan, ish haqini pastligi (mehnat daromadi kamligi), mehnat sharoitlarini 
qoniqarli darajada bo’lmasligi ish joylarini etishmasligini ko’pgini klassik olimlar o’z 
ilmiy  tadqiqodlarida  ilmiy  asoslagan  bo’lsalar,  keyinchalik  bozor  iqtisodiyoti 
еvalyutsiyasida shakllangan ancha murakkab ishsizlikni keltirib chiqaruvchi sabablar 
ham  paydo  bo’la  boshladi.  Masalan,  iqtisodiyotni  modernizatsiya  qilish  va 
zamonaviy    mehnat  bozorini    rivojlanishi  natijasida  ishsizlar  safiga  malaka  darajasi 
pastligi, raqobatga bardosh bera olmaganligi tufayli kirib borayotganlar ham tajribada 
ko’p kuzatiladi.  
Ishsizlikni oqibatlarigi to’xtaladigan bo’lsak, mamlakatda  ishsizlikni ko’payib 
ketishi  natijasida,  avvalo,  ish  bilan  band  aholi  soni  kamayadi,  ishsizsik  darajasi 
keskin oshadi va buning oqibatida aholi  turmush darajasi pasyayib ketadi. Tabiiyki, 
bu  jarayonlar  mamlakat  makroiqtisodiy  ko’rsatkichlariga  salbiy  ta’sir  ko’rsatib, 
mamlakatdagi    ishlab    chiqarishni    pasayishiga,    inflyatsiyani    oshib    ketishiga    va  
kirib  kelayotgan  tashqi  investitsiya  oqimini  kamayib,  oxir-oqibatda  milliy 
iqtisodiyotni  izdan chiqishi kabi nohushliklarni keltirib chiqaradi. (3.1 -chizma) 
            Aholini  ish  bilan  bandlik  dinamikasi,  YaIM  bilan  ishsizlik  o’rtasidagi 
bevosita aloqaning tasdiqlanmasligi dastlabki qarashda mantiqan zid hodisadir. Ikkita 
dalil  kishini  hayratga  soldiradi:  birinchidan,  ishsizlikni  YaIMning  o’sishiga  qiyosan 
                                                           
1
 I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbyekiston sharoitida uni bartaraf еtishning yo’llari va choralari. – 
T.: “O’zbyekiston”, 2009 – 28-byet. 
2
 Q.H.Abdurahmonov, Sh.R. Xolmo’minov, N.T.Shoyusupova, N.T.Toxirova, I.A.Bakiyeva. “Myehnat iqtisodiyoti”, 
Toshkyent – 2005. 

---

57 
 
ilgarilovchi  qisqarishi;  ikkinchidan,  ish  bilan  bandlikning  kamayishi  bilan  birga 
ishsizlikning qisqarishi
1
. 
   Bundan  tashqari  ishsizlikni  ahamitli  tomoni  shundaki,   ishsizlikning  keltirib 
chiqarishi  mumkin  bo’lgan  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolari  sifati  ishsizlik  keltirib 
chiqaradigan  iqtisodiy  zararlarni  ham  ko’rib  chiqamiz:  Masalan,  sodda  qilib 
aytganda, ishsizlikdan keladigan  ijtimoiy – iqtisodiy harajatlarni, ishsizlikni iqtisodiy 
chiqimlari  mahsulot  ishlab  chiqarmaslik  bilan  bog’liqdir.  Agar  iqtisodiyot  ishlashni 
hohlaydiganlar  va  ishlay  oladiganlar  uchun  etarli  miqdordagi  ish  o’rinlari  yaratib 
berishga qodir bo’lmas еkan, tovarlarni potentsiali ishlab chiqarish va  xizmat