|
6.9. Missellani filtrlash va qizdirish
Moy saqlovchi xomashyodan ekstraksiyalab olingan mis-
sella o‘z tarkibida yengil uchuvchan erituvchi, moy va kunjara
quyqalarining muallaq holda aralashib, suspenziya holatida tur-
gan аralashmadan iborat.
Missellani ishlashdan maqsad, uning tarkibidagi qattiq modda
zarrachalaridan ajratib uni moy va erituvchiga ajratishdir. Qattiq
modda zarrachalari filtrlash orqali ajratiladi.
Yengil bug‘lanuvchan komponent erituvchi bug‘ holatiga
o‘tkazilib, bug‘lanmaydigan moydan ajratiladi. Bu jarayon yog‘-
moy sanoatida distillatsiya deb aytiladi.
Distillatsiya vaqtida erituvchi moydan imkon qadar past haro-
ratda va qisqa vaqt oralig‘ida ajratilishi kerak. Erituvchining bu-
tunlay ajralganligi ekstraksiyalab olingan moyni alangalanish ha-
roratini aniqlash orqali nazorat qilinadi.
Missella tarkibidan erituvchini ajratishda quyidagi usullardan
foydalaniladi:
● bug‘ yordamida ajratish;
258
● o‘tkir suv bug‘i yordamida atmosfera bosimida yoki vaku-
umda ajratish.
Ekstraktirdan chiqayotgan missella benzinda erigan moy, eri-
tuvchi, rang beruvchi moddalar, fosfatidlar, suv, moy kislotalari,
muallaq holdagi shrot zarrachalaridan iborat.
Missella tarkibidagi aralashmalar uchta guruhga: haqiqiy
eritma hosil qiluvchi, kalloid eritma va muallaq zarrachalarga
bo‘linadi.
Turli guruhdagi yog‘lar: erkin yog‘ kislotalar, moyda eruv-
chi vitaminlar, rang beruvchi moddalar haqiqiy eritma, missel-
la tarkibidagi qattiq zarrachalar esa kolloid eritma hosil qiladi.
Bu kolloid moddalar distillatsiya vaqtida issiqlik ta‘siriga uch-
rab, moyning sifatini pasaytiradi, distillatsiyalаsh qurilmasining
qizdiriladigan yuzalariga quyqa bo‘lib yopishib qoladi va issiq-
likning o‘tishini qiyinlashtiradi.
Missella tarkibida 0,1% dan 1,0% gacha qattiq holatdagi
zarrachalar bo‘ladi. Suspenziyalar tarkibiga kiruvchi moddalar-
ning hajmi bir xil: 100 mkm dan 0,1 mkm gacha bo‘lganligi
uchun kolloid eritma bilan suspenziya chegarasidagi qattiq mod-
dalar o‘rtasida Broun harakati sodir bo‘ladi, shu sababli quyqa
o‘z vazni ta‘sirida cho‘kmaydi. Emulsiya esa bir-biri bilan ara-
lasha olmaydigan suyuqliklardan tashkil topgani uchun bir-biri-
dan ajralib, og‘irrog‘i pastki, yengilrog‘i yuqori qavatga chiqib
qoladi. Missellani bu aralashmalardan tozalash kerak, aks holda
bu aralashmalar distillatsialash jarayonida issiqlik ta‘siriga uch rab
moyning sifatini pasaytiradi, distillatorning qizdiriladigan yu-
zalarida quyqa bo‘lib qotib qoladi. Moyning kislota soni ortadi,
moyning rangi quyuqlashib qora-qo‘ng‘ir tusga kiradi. Missella
tarkibida sirti aktiv moddalar bo‘lganligi sababli distillatsiyalash
vaqtida missella ko‘pik hosil qiladi.
Missella tarkibidagi erigan moddalar distillatsiyalash vaqti-
da missella tarkibidagi qattiq zarrachalar bilan o‘zaro ta‘sirlashib
murakkab birikmalar hosil qiladi, bu birikmalar moyda o‘ziga
xos hidni hosil qiladi, rangini quyuqlashtiradi va mazasini
o‘zgartiradi. Shu sababdan ham yuqori sifatli ekstraksiyalangan
moy olish uchun missellani distillatsialashdan oldin uni tarkibi-
dagi erigan va erimagan aralash moddalardan tozalash kerak.
259
Missella tarkibida 0,02% gacha qoldiq qolguncha tindirish,
sentrifugalash va filtrlash usullari yordamida tozalanadi.
Missella tarkibidagi qattiq zarrachalarni ajratishda tindirish
usuli, alohida jarayon sifatida ishlatilmaydi, lekin bu jarayon eks-
traksiyalash qurilmalarining ichida ketadi. Shnekli ND–1250M
ekstraktorida, missellani bir qism tindirish yordamida tozalash,
ekstraktorning dekantatorida amalga oshiriladi. Bundan tashqari
missellani yig‘ish sig‘imlarida missella tinishi natijasida bir qism
aralashmalardan tozalanadi.
Markazdan qochma kuch ta‘sirida sentrofugalashda missellani
tozalash hali sanoat miqyosida qo‘llanilgan emas. Bu usulni sa-
noatda qo‘llash ustida tajriba ishlari olib borilmoqda.
Filtrlash usulida missellani tozalash, keng tarqalgan usul
hisob lanadi va ishlab chiqarishda qo‘llanilib kelinmoqda.
Missellani filtrlash bu missellaga erimagan qattiq aralashma-
larni vakuumda yoki bosim ostida filtr to‘siqdan o‘tkazib, filtr
yuzasida saqlab qolib ajratish jarayoni.
Filtrlashning 3 turi mavjud:
a) filtrlash to‘sig‘ida cho‘kma hosil qilib filtrlash;
b)
quyuqlashtirilgan filtrlash, bunda ajralayotgan qattiq
zarrachalar cho‘kma holida emas, balki yuqori konsentratsiyali
suspenziya holatida bo‘ladi;
d) tiniqlashtirib filtrlash, bunda filtrlangan suyuqlik tarkibida
kam miqdorda quyiqa qoladi.
Ekstraksiyalash usulida moy ishlab chiqarishda, missellani
filtrlashda, filtrlashning birinchi turidan foydalaniladi.
Missellani to‘siqda cho‘kma hosil qilib filtrlashda, missella
tarkibidagi eng kichik qattiq zarrachalar, filtrlanishning bosh-
lanishida, filtr to‘siq tirqishlaridan o‘tadi, lekin vaqt o‘tishi bilan
tirqishlarga zarrachalarning tiqilib qolishi natijasida, filtr to‘siq
sirtida filtrlovchi qatlam hosil bo‘ladi va buning natijasida filtr-
dan toza missella o‘tadi. Shunday qilib hosil bo‘lgan cho‘kma
qavat, asosiy filtrlash vazifasini bajaradi. Bunda filrlanish tez-
ligi har bir vaqt ichida bosimlar farqiga to‘g‘ri proporsional,
missella qovushqoqligi va hosil bo‘lgan cho‘kma qatlamining
qalinligiga teskari proporsonal bo‘ladi. Vaqti-vaqti bilan filtrlash
to‘sig‘idan hosil bo‘lgan cho‘kmalarni olish orqali gidravlik qar-
260
shilik kamaytirib turiladi. Filtratsiya doimiy o‘zgarmas bosim-
da, doimiy tezlikda yoki o‘zgaruvchan bosim va tezlikda amal-
ga oshiriladi.
Missellani filtrlash o‘zgaruvchan bosim va o‘zgaruvchan tez-
likda amalga oshiriladi. Filtrlovchi to‘siq sifatida paxta tolasidan
tayyorlangan brezent, kapron, metall setka va boshqalardan tay-
yorlangan materiallardan foydalaniladi. Missellani filtrlashda
ramali filtr-press, patronli filtr, rotor diskali va diskali filtrlash
quril malari ishlatiladi.
Missellani patronli filtrlash, qurilmasida filtrlash sxemasi
91-rasmda ko‘rsatilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
