N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Agglyutinatsiya
- «elimlash» degan ma’noni bildirib, unda turli qismlami bitta 
qilib yangi obraz yaratiladi.
Giperbolizatsiya —
obrazlami kattalashtirish yoki kichiklashtirish shuningdek, 
alohida qismlami o’zgartirishdir.
Urg’u berish
- ayrim belgilami ta’kidlash orqali obrazlar yaratish.
Insonning Yer sayyorasida yashovchi 
birorta mavjudotga xos bo’lmagan sifat -
yangilik yaratish qobiliyatini o’rganib, inson 
psixikasining yana bir noyob hodisasi bilan to’qnashamiz. Uning mohiyati 
insonning o’z ongida real voqelikda hali mavjud bo’lmagan obrazni yaratishdan 
iborat, bunday obraz yaratishning asosini esa o’tmish tajribasi tashkil etadi.
Idrok, xotira va tafakkur bilan bir qatorda inson hayotiy faoliyatida xayol 
ham muhim o’rinni egallaydi. Xayol bilish jarayoni bo’lib, unda voqelik vositali 
tarzda aks etadi. Aks ettirishning vosita materiallari sifatida idrok obrazlari, .
12.1. Xayol va uning fiziologik
asosi haqida tushuncha
243

---

xotira taassurotlari namoyon bo’ladi. Tafakkur kabi xayol ham o’tmish 
tajribasini qayta ishla bilan yangi bilimlarni yaratishga qaratilgan.
Shunday qilib, 
xayol
- bu real voqelikni aks ettiruvchi taassurotlami, qayta 
tuzish va shu asosda yangi taassurotlami yaratish jarayoni. Xayol - bu obraz, 
tasawur yoki g’oya shaklidagi yangilik yaratishning psixik jarayoni.
Xayol obrazlari idrok obrazlari va xotira tasavvurlaridan ularda inson hali 
duch kelmaganlari aniqlanishi va shu tarkibda bo’lishi bilan farq qiladi. Bular 
inson ko’z o’ngida sodir bo’lmagan va bo’lishi mumkin bo’lmagan hodisalar, 
dalillar, voqealardir. Xayol obrazlari o’zida sodir bo’lishi kutilgan voqea va 
hodisalami tutishi mumkin. SHu bilan birga, xayollarda kashf etilgan yangilik 
doimo haqiqatda mavjud bo’lganlar bilan u yoki bu darajada bog’langan bo’ladi. 
Xayol obrazlari idrok obrazlariga, shuningdek, xayolda chuqur o’zgarishlarga 
uchraydigan xotira tasavvurlariga ham tayanadi. Insonning individual 
taraqqiyoti jarayonida xayol tafakkur bilan uzviy aloqada shakllanadi. Xayol 
obrazlarini tuzish inson aqliy taraqqiyotining yuqori darajasidagina amalga 
oshishi mumkin.
Ko’p hollarda xayol yangi yechimni topish zaruriyati tug’ilganida, ya’ni, 
harakatdan o’zib ketgan holda aks ettirish talab etilgan muammoli vaziyatda 
yuzaga keladi.
Xayol natijasida inson kelajakni oldindan ko’ra oladi va o’z hulq-atvorini 
boshqaradi, atrof-olamni ijodkorlik bilan o’zgartiradi. Xayol - mehnat 
faoliyatida shakllangan psixik faollikning maxsus tarzda inson tomonidan 
ifodalanishi. Xayol voqelikni avvaldan aks ettirishni ta’minlaydi, bunda 
o’tmishning kelajakdagi proektsiyasi hosil qilinadi. Xayol insonga vaziyatda 
yo’l topishga va bevosita amaliy harakatlaming aralashuvisiz masalalami hal 
etish imkonini yaratuvchi ko’rgazmali-obrazli tafakkuming asosi bo’lib xizmat 
qiladi. Xayol obrazlari faqat insonda mavjud bo’lgan real olam obrazlarining 
alohida tomonlarini qayta ishlab chiqish yo’li bilan yaratiladi.
Xayol doimo insonning amaliy faoliyatiga yo’naltirilgan bo’ladi. Inson 
biror harakatni amalga oshirishdan aw al, uni qanday bajarish zarurligi va uni 
qanday bajarishini tasawur qiladi. SHunday qilib, u awaldan keyinchalik sodir 
bo’ladigan amaliy faoliyatda ishlab chiqariladigan moddiy jism obrazini 
yaratadi.
Xayol faoliyati inson hissiy kechinmalari va uning iroda harakatlarini 
tadbiq etish bilan uzviy holda bog’langan.
Xayolning 
fiziologik asosi
nerv aloqalarini dolzarblashtirish, ulaming 
yemirilishi, qayta guruhlarga qo’shilib, yangi tizimlarga birlashishi, o’tmish 
tajribada shakllanib bo’lgan vaqtinchalik aloqalar yangi uyg’unliklarining hosil 
bo’lishidan iborat. Bunda mavjud bo’lgan vaqtinchalik aloqalarning oddiy holda
244

---

dolzarblashtirilish yangilikning yaratilishiga olib bormaydi. Yangilikning 
yaratilishi avval bir-biri bilan uyg’unlashmagan vaqtinchalik nerv aloqalaridan 
hosil bo’lgan uyg’unlikni taqazo etadi. Xayol jarayoni ikkila xabarlovchi 
tizimlaming hamkorlikdagi faoliyatidan iborat. Bunda ikkinchi xabar tizimi -
so’z katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Barcha ko’rgazmali obrazlar u bilan uzluksiz ravishda bog’langandir. So’z 
xayol obrazlarining hosil bo’lish manbai bo’lib xizmat qiladi, ularning tarkib 
topish yo’lini nazorat qiladi, ulami saqlab qolish, mustahkamlash, o’zgartirish 
vositasi hisoblanadi. Xayol doimo voqelikdan chetga chiqishdir.lekin istalgan 
vaziyatda xayol manbai - ob’ektiv voqelik hisoblanadi.
Inson hayotida xayol qator maxsus