N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

madaniylashtirish
xam 
amalga oshiriladi. Agar ijtimoiylashuv - bu ijtimoiy tajribani o’zlashtirish 
bo’lsa, madaniylashtirish - bu individning umuminsoniy madaniyat va turli 
davrlardagi inson. faoliyatining moddiy va ma’naviy qadriyatlari jamlangan 
tarixiy tarkib topgan faoliyat usullarini o’zlashtfrishclan iborat.
164

---

Shaxs taraqqiyoti muammosining u yoki bu nazariya nuqtai nazaridan 
ko’rib chiqishdan tashqari, shaxsni turli yondoshuvlar nuqtai nazaridan 
mtegratsiyalashtirilgan holda, yaxlitligicha ko’rib chiqish g’oyasi ham mavjud. 
Shu asosda, shaxs barcha qirralarining kelishilgan holda, tizimli shakllanishi va 
o’zaro bog’liq bo’lgan o ’zgarishlarini e’tiboriga qabul qiluvchi bir qancha 
kontseptsiyalar shakllandi. Ushbu taraqqiyot kontseptsiyalari integratsiya 
kontseptsiyalariga kiradi.
Shunday kontseptsiyalardan biri amerikalik ruhshunos olim E. Erikson 
tomonidan ishlab chiqilgan nazariya hisoblanadi, u taraqqiyotga nisbatan o’z 
qarashlarida 
epigenetik tamoyil
: inson o’z shaxsiy taraqqiyotida tug’ilishidan 
boshlab, to so’nggi kunlarigacha majburiy ravishda bosib o’tadigan 
bosqichlaming irsiy belgilanganligiga rioya qiladi. E.Erikson har bir odamda 
muqarrar ravishda ro’y beradigan sakkiz xildagi hayotiy ruhiy inqirozlami 
ajratib, ta’riflab berdi:
1. Ishonch inqirozi - ishonchsizlik (hayotining birinchi yili davomida).
2. Gumonsirash va uyatchanlikka qarshi o’laroq, o’zini idora qilish (2-3 
yoshlar atrofida).
3. Aybdorlik hissiga qarshi o ’laroq, tashabbuskorlikning paydo bo’lishi 
(taxminan uchdan olti yoshgacha).
4. Mukammal emasiik kompleksiga qarshi o’laroq, mehnatsevarlik (7 dan 
12 yoshgacha).
5. Individual g’o’rlik va konformizmga qarshi o’laroq, shaxsiy yo’nalishga 
ega bo’lish (12 dan 18 yoshgacha).
6. 
Shaxsiy ruhiy yakkalanishga qarshi o’laroq, samimiylik va 
muloqotchanlik (20 yoshlar atrofida).
7. «O’ziga g’arq bo’lish»ga qarshi o’laroq, yangi avlod tarbiyasi haqida 
qayg’urish (30-60 yoshlar orasida).
8. Umidsizlanishga qarshi o’laroq, bosib o’tilgan hayot yo’lidan 
mamnunlik (60 yoshdan katta) (7.2 jadval).
7.2 Jadval
Shaxsning rivojlanish bosqichlari (E. Erikson bo’yicha)
Rivojlanish
bosqichlari
Normal rivojlanish
Anormal rivojlanish
1. Erta go’daklik 
(tug’ilishdan 
1 
yoshgacha ).
Odamlarga 
ishonch, 
samimiy 
muhabbat, 
bog’lanish, 
ota-ona 
va 
bolaning 
o’zaro 
tan 
olinishi, 
bolalaming 
muloqotda 
va 
boshqa
Onaning 
bolaga 
yomon 
munosabati, 
e’tiborsizlik, 
mensimaslik, 
mehribonlikdan 
mahrum 
etish, 
- bolani 
ko’krakdan juda erta yoki 
keskin ajratish, uni emotsional
165

---

muhim 
hayotiy
ehtiyojlarining
qondirilishi.
yakkalab 
qo’yish 
natijasi 
sifatida 
odamlarga nisbatan 
ishonchsizlik.
2. 
Kechki 
go’daklik (ldan 
3 yoshgacha).
Mustaqillik, 
o’ziga 
ishonch. 
Bola 
o’ziga 
alohida, mustaqil, lekin 
hanuz ota-onasiga tobe 
sifatida qaraydi.
O’ziga ishonmaslik va yuqori 
uyatchanlik hissi. Bola o’zining 
moslashmaganligini his etadi, 
o’zining qobiliyatlarini shubha 
osdga qo’yadi. Oddiy harakat 
ko’nikmalarining 
rivojlanishida, 
masalan, 
yurishda 
yetishmovchiliklar, 
yo’qotishlarni 
boshidan 
kechiradi. 
Nutqi 
bo’sh, 
atrofdagilardan 
kamchiligini 
yashirish istagi juda kuchli.
3. Erta bolalik 
(3-5 
yoshlar 
atrofida).
Qiziquvchanlik va faollik. 
Atrof olamni qiziqish bilan 
o’rganish 
va 
jonli 
tasavvur, kattalarga taqlid 
qilish, jinsiy rolli hulq- 
atvorga kirishish.
Odamlarga nisbatan sustlik va 
befarqlik. 
Lanjlik, 
tashabbusning 
mavjud 
emasligi, 
boshqa 
bolalarga 
nisbatan hasadgo’ylik, shashti 
pastlik 
i 
to’g ’ri 
javobdan 
qochish, jinsiy rolli hulq-atvor 
belgilarining mavjud emasligi.
4. O’rta bolalik 
(5dan 
11 
yoshgacha).
Mehnatsevarlik. 
Aniq 
ifodalangan 
burchni 
anglash 
va 
yutuqlarga 
erishishga intilish hissi. 
Bilish va kommunikativ 
malaka 
va 
ko’nikmalaming 
rivojlanishi. O’z oldiga 
aniq vazifalar qo’yish va 
ulami hal etish. Asbobli va 
jismli 
harakatlami 
faol 
o’zlashtirish, 
vazifaga 
yo’nalganlik.
O’zini to’laqonli his etmaslik. 
Yaxshi rivojlanmagan mehnat 
ko’nikmalari. 
Murakkab 
vazifalardan, boshqa odamlar 
bilan 
musobaqalashish 
vaziyatlaridan 
o’zini 
olib 
qochish. 
Bir 
umr 
o’rta 
miyonalikka 
mahkumlik. 
«Dovul oldidan sukunat» hissi, 
jinsiy yetilish davri. Maishiy 
qulaylik, 
qaramlik. 
Turli 
masalalami 
hal 
etishda 
qo’llaniladigan 
harakatlar 
puxtaliligi hissi.
5. Jinsiy yetilish, 
o’smirlik 
va
Hayotda o’z o’mini topish. 
Istiqbolli 
rejalarning
Rollaming 
chalkashligi. 
Vaqtinchalik 
istiqbollarning

---

o’spirinlik davri 
(lldan 
20 
yoshgacha).
rivojlanishi. Qanday va 
kim bo’lish kabi savollar 
bo’yicha 
qaror 
qabul 
qilish. O’zlikni faol izlash 
va 
turli 
rollar 
bilan 
tajribalar o’tkazish. Ta’lim 
olish. SHaxslararo hulq- 
atvor 
shakllarida 
aniq 
jinsiy 
qutblanish. 
Dunyoqarashning vujudga 
kelishi. 
Tengdoshlar 
guruhida yo’lboshchilikni 
o’ziga olish va zarur 
bo’lganda 
ularga 
bo’ysunish.
adashtirilishi va qo’zg’atilishi: 
kelgusi va hozirgi zamon, 
shuningdek, 
o’tgan 
zamon 
haqidagi 
fikrlarning yuzaga 
kelishi. 
Ruhiyatni 
o’zini 
bilishda jamlash, tashqi olam 
va 
odamlar 
bilan 
munosabatlarga zarar keltirgan 
holda o’zini anglashga bo’lgan 
kuchli ifodalangan intilish. Jins 
bo’yicha 
rollaming 
belgilanishi. 
Mehnat 
faolligining so’nishi. 
Jinsga 
tegishli 
rolli 
hulq-atvor 
shakllarining,
yo’lboshchilikdagi 
rollarning 
aralashib ketishi. Ahloqiy va 
dunyoqarashga 
tegishli 
mayllardagi chalkashlik.
6. Erta yetuklik 
(20 
dan 
45 
yoshgacha).
Odamlar bilan yaqinlik. 
Odamlar bilan muloqotga 
intilish, o’zini insonlarga 
bag’ishlash 
istagi 
va 
layoqati. 
Farzandlami 
dunyoga 
keltirish 
va 
tarbiyalash, muhabbat va 
faoliyat. SHaxsiy hayotdan 
qoniqish.
Odamlardan 
yakkalanish. 
Odamlardan, 
ayniqsa, 
yaqinlaridan, 
samimiy 
munosabatlardan o’zini olib 
qochish. 
Xarakterdagi 
qiyinchiliklar, 
betayin 
munosabatlar va tutiriqsiz hulq- 
atvor. 
Tan 
olinmanganlik, 
yakkalanish, dunyoda mavjud 
bo’lgan va faoliyatdagi tahdid 
soluvchi kuchlaming ta’sirida 
yuzaga keluvchi ruhiyatdagi 
nuqsonlaming, 
ruhiy 
parokandalikning 
birlamchi 
belgilari.
7. O’rta yetuklik 
(40-45 dan 60 
yoshgacha)
Ijodkorlik. O’zining ustida 
va 
boshqalar 
bilan 
mahsuldor 
va 
ijodkor 
ishlami olib borish. Yetuk 
to’laqonli va rang-barang
Turg’unlik. 
Manmanlik 
va 
egotsentrizm. Besamar faoliyat. 
Erta nogironlik. O’zini har 
tomonlama kechirish va o’zi 
haqida qayg’urish.
167

---

hayot. 
Oilaviy 
munosabatlardan qoniqish 
va 
farzandlari 
bilan 
g’ururlanish hissi. Yangi 
avlodga ta’Iim va tarbiya 
berish.
8. 
So’nggi 
yetuklik 
(60 
yoshdan katta).
To’laqonli hayot. O’tmish 
haqida 
o’ylar, 
tinch 
mulohaza yuritish, baho 
berish. 
Bosib 
o’tilgan 
hayot yo’lini boricha qabul 
qilish. 
Hayotning 
to’laqonliligi 
va 
imkoniyatlarini his etish. 
Muqarrarlik bilan murosa 
qilish layoqati. O’limning 
dahshatli 
emasligini 
tushunish.
Umidsizlik. Hayotning besamar 
o’tganligi, vaqtning ozligi va 
suvdek oqib ketishi hissi. 
Mavjudlikning mohiyatsizligini 
anglash, o’ziga va boshqalarga 
nisbatan 
ishonchning 
yo’qolishi. Hayotni qaytadan 
boshlash istagi, ko’prog’iga 
erishishga intilish. Dunyoda 
mavjud bo’lgan tartibsizlik, 
anglanmaganlik 
hissi. 
Yaqinlashayotgan 
o’limdan 
qo’rqinch hissi.
Erikson kontseptsiyasida shaxsning vujudga kelishi har bir bosqichda sodir 
bo’ladigan inson ichki olami va atrofdagi odamlar bilan munosabatlarining sifat 
o’zgarishlari almashinuvi tarzida tushuniladi. Buning natijasida u shaxs sifatida 
rivojlanishning, aynan, hozirgi bosqichiga tegishli bo’lgan va butun umri 
davomida saqlanib qoladigan yangi xususiyatlarga ega bo’ladi. Bunda yangi 
shaxsiy qirralar, Erikson fikricha, faqat avvalgi rivojlanish asosida yuzaga 
keladi.
Inson shaxs sifatida shakllanishi va rivojlanishida ijobiy sifatlar bilan birga 
kamchiliklarga ham ega bo’ladi. Turli xildagi ijobiy va salbiy yangi hosilalarni 
birgalikda yagona nazariyada izchil tarzda umuman tasavvur qilib bo’lmaydi. 
SHuning uchun Erikson o’z kontseptsiyasida shaxs rivojlanishining faqat ikki 
keskin: normal va anormal yo’nalishlami 
aks ettirdi. Hayotda ular sof 
ko’rinishda deyarli uchramaydi, lekin aniq chegaralangan qutblar yordamida 
inson shaxsiyati taraqqiyotining barcha oraliq turlarini tasavvur qilish mumkin.
SHaxs taraqqiyoti muammosini o’rganishda mualliflar inson rivojlanishini 
belgilab beruvchi sabablami aniqlashga harakat qiladilar. Tadqiqotchilaming 
ko’pchiligi shaxs taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida turli 
ko’rinishdagi ehtiyojlar majmuasini tan oladilar. Bunday ehtiyojlar orasida o’z- 
o’zini o’stirishga bo’lgan ehtiyoj asosiy o’rinni egallaydi. O’z-o’zini o’stirishga
168

---

bo’lgan intilish qandaydir erishib bo’lmaydigan yetuklikka intilishni 
bildirmaydi. SHaxsning aniq maqsad yoki ijtimoiy darajaga erishishga bo’lgan 
intilishi o’ta muhimdir.
SHaxs taraqqiyotining umumiy muanunolari qatorida o’rganiladigan 
masalalardan yana bid shaxsiy xossalarning barqarorlik darajasi haqidagi masala 
hisoblanadi. Ko’pchilik shaxs nazariyalarining asosida shaxs ijtimoiy-psixologik 
noyob hodisa sifatida o’zining asosiy ifodalanishida hayotiy barqaror tuzilma 
bo’lib hisoblanishi haqidagi faraziy tushuncha yotadi. Aynan shaxs 
xususiyatlarining barqaroriik darajasi harakatlarining ketma-ketligini va 
ma’lum hulq-atvorni belgilaydi, uning harakatlariga qonuniylik xususiyatini 
beradi. Lekin qator tadqiqotlar natijasida inson hulq-atvori anchayin 
o’zgaruvchanligi aniqlandi. SHuning uchun qonuniy ravishda inson shaxsi va 
hulq-atvorining barqarorligi haqiqatdan ham nimada va qanchalik ifodalanishi 
haqidagi savol tug’iladi.
Tadqiqotlaming natijalariga ko’ra, tug’ma anatomik va fiziologik 
xususiyatlar, asab tizimi xossalari bilan bog’liq bo’lgan shaxsning dinamik 
xususiyatlari yuqori darajadagi barqarorlikka ega bo’ladi. Ularga temperament, 
emotsional reaktivlik, ekstraversiya - introversiya va boshqa ba’zi bir sifatlar 
kiradi. SHuningdek, aniqlanishicha, shaxsning ham barqaror, ham o’zgaruvchan 
real hulq-atvori doimiy ijtimoiy vaziyatlarga bog’liqdir.
«Umumiy psixologiya» (2002 y.) darsligining muallifi A.G. Maklakovning 
fikriga ko’ra, inson barcha odamlarga xos bo’lganligidan o’ta barqaror hosilani 
tashkil etuvchi shaxsning qator xususiyatlariga egadir. Bular 
integrativ 
xususiyatlardir, ularga shaxsning