N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Shaxs ijtimoiy rollari nazariyasi
(araerikalik ruhshunos E. Bern va nemis 
ruhshunosi K. Levin). Ushbu psixologik nazariya insonning hayotda ma’lum, 
o’ziga xos bo’lgan ijtimoiy rollami ijro etishidan kelib chiqadi. Aynan, mana 
shu rollar ushbu odam shaxsining asosiy xususiyati bo’lib hisoblanadi.
Bunday nazariyaning ma’lum bo’tgan turlaridan bin amerikalik ruhshunos 
Erik Bern tomonidan taklif etilgan. Uning nuqtai nazariga ko’ra, odam boshqa 
rollardan ko’proq quyidagi ijtimoiy roilami ijro etadi: bola roli, ota-ona roli va 
katta odam roli.
Bola roli katta odamning o ’zini boladek his etishda davom etishida va bola 
sifatida tutishida namoyon bo’ladi (mas’uliyatsiz, xarxasha qiladi, arazlaydi, 
e’tibor va g’amho’riik talab etadi va h.k.). Ota-ona roli odamning boshqalar 
uchun mas’uliyatni, ularga g’amho’rlikni o’z yelkasiga olishida, boshqalarga 
o’rgatishi, jazolashi, talab qilishida va h.k.larda namoyon bo’ladi.
Ota-ona roli odam o’zini, haqiqatdan ham, katta odamlar o’zlarini bir- 
birlariga nisbatan qanday tutishlari lozim bo’lsa, shunday tutishlaridan iborat. 
Har kimning shaxsiy erkinligi va mustaqilligini hurmat qiladilar, huquqini tan 
oladilar, ishonadtlar, qo’llaydilar va sh.o’.
Fizikaviy «maydon» tushunchasi va topologiyada qabul qilingan tasvirlash 
tamoyillarini qo’Hagan holda, K.. Levin individ va muhit o’rtasidagi 
mutanosibiik buzilgan holatdagi hulq-atvoming dinamik tizimi kontseptsiyasini 
ishlab chiqdi.
K. Levin kontseptsiyasida boshlang’ich holat sifatida individning «hayotiy 
bo’shlig’i» ichida ma’lum yo’nalish, kattalik va tayanch nuqtasiga ega bo’lgan, 
uning psixologik kuchiari (intilishlar, istaklar va sh.o’.) hosil bo’ladigan va 
o’zgaradigan yaxlit maydon sifatida qabul qilinadi. «Maydon»ning bir xil 
hududlari individni toitadi, boshqalari itaradi. Ob’ektlamiftg bu sifati hulq-atvor 
«maydon» kuchiari bilan haraikatlanadigan hulq-atvoming motivatsiyali 
tuzilishini xarakterlovchi valentlik (musbat yoki manfiy) deb ataladi. Valentlik 
shaxs va uning maqsadlari, yo’ldagi to’siqlar va h.k.lar jamlangan psixologik 
«bo’shlig’ini» o’z ichiga oluvchi yaxlit vaziyatning vazifasi bo’lib hisoblanadi.
149

---

Yuqorida sanab o’tilgan nazariyalardan tashqari, turli ilmiy-psixologik 
yo’nalishlar ham mavjud. Bunday yo’nalishlardan bid bo’lib, umuminsoniy 
psixologiya hisoblanadi. Umuminsoniy yo’nalish psixologlari uchun shaxs faqat 
atrofdagi voqelikka emas, balki, shaxsan o’ziga tegishli bo’igan psixologik 
hosiladir. Umuminsoniy psixologiyaning vakillari K. Rodjers va A. 
Masloudidar.
Terapiyadagi o’zining metodini K. Rodjers nodirektiv, ya’ni, bemorda 
jamlangan metod deb nomladi. Bu metodga asosan, shifokor bemorga bosim 
o’tkazishi kerak emas. SHifokor va bemor o’rtasidagi aloqa bir-biriga nisbatan 
hurmatga asoslangan bo’lishi kerak, bunda ularning ikkisi ham suhbat yoki 
aloqaning teng huquqli ishtirokchisi bo’lib hisoblanadilar. Terapevtning vazifasi 
shifokoming bemor uchun ikkinchi «Men»i sifatida namoyon bo’lishi va lining 
ichki olamiga e’tiborli bo’igan vaziyatni yaratishdan iborat. Bunday vaziyatda 
mijoz barcha kechinmalari, hissiyotlari qiziqish va mamnuniyat bilan idrok 
etilishini his etadi, bu tajribasida yangi qirralami ochishga, ba’zida esa u yoki bu 
kechinmalar ma’nosini birinchi marta anglab yetishga yordam beradi.
Keyinchalik Rodjersning nodirektiv terapiya g’oyasi nodirektiv hulq-atvor 
psixologiya nazariyasigacha rivojlandi. Bu nazariyaga asosan, sog’lom 
odamlarning o’zaro muloqoti ham xuddi shunday nodirektiv bo’lishi kerak.
Rodjers shaxs nazariyasining markaziy halqasi bo’lib, 
o ’zini baholash
darajasi hisoblanadi. Bolaning kattalar va boshqa odamlar, bolalar bilan o’zaro 
munosabatlarga kirishishi natijasida unda o’zi haqida tasawur paydo bo’ladi. 
Lekin o’zini baholashning shakllanishi nizolilarsiz o’tmaydi. Ko’p hollarda 
atrofdagilaming baho berishi o’zini baholash bilan mos kelmaydi. Inson ko’pda 
atrofdagilar bahosini qabul qilish yoki o’z fikrida qolishdan birini tanlay olmay, 
qiyin ahvolda qoladi. Murakkab «solishtirish» jarayoni sodir bo’ladi, buni 
Rodjers «jonli baholash jarayoni» deb ataydi, chunki dastlab baholash manbai 
bola organizmida bo’lib o’tadi, ya’ni, bu yerda biz yana bir bora tug’ma sifatlar 
tushunchasi bilan to’qnashamiz.
Psixologiyadagi umuminsoniy yo’nalishning 
boshqa vakili amerikalik 
mhshunos Abraxam Xarald Maslou bo’ladi. Uning nuqtai nazariga ko’ra, 
insonning 
asosiy 
ehtiyoji 
-
bu 
o’zini 
dolzarblashtirish, 
o’zini 
mukammallashtirish va o’zini namoyon etish. A. Maslouning yozishicha: 
«O’zini dolzarblashtiruvchi odamlarning barchasi qandaydir faoliyat bilan 
mashg’ul bo’ladi ... Ular bunga berilgan bo’lib, ular uchun bu ish juda qadrli -
bu o’ziga xos layoqat»11. Bunday turga mansub odamlar yuksak qadriyatlami 
amalga oshirishga intiladilar (ular ichida - yaxshilik, haqiqat, insofiilik, 
go’zallik, haqqoniylik, yetuklik va boshqalar), bunday odamlar uchun bular
11 Maslou V. Samoaktualizatsiya//Psixologiya lichnosti: tekstq. M., 1982. B.l 10.
150

---

hayotiy muhim ehtiyoj bo’lib xizmat qiladi. SHaxs tuzilishi Maslou bo’yicha 
tartibli tizimdan yoki ehtiyojlar darajasidan iborat. Bu ehtiyojlami tubandan 
yuqoriga sanab o’tamiz: fiziologik (organik) ehtiyojlar, xavfsizlikka bo’lgan 
ehtiyojlar, mansublilik va muhabbatga bo’lgan ehtiyojlar, hurmat qilish 
ehtiyojlari, bilish ehtiyoji, estetik ehtiyoj va o’zini dolzarblashtirish ehtiyojlari.
Yuksak taraqqiy etgan shaxs insonda mavjud bo’lgan o’zining barcha 
qobiliyatlarini to’la rivojlantirish, ma’nan o’sish va ahloqiy yuksalishga intilish 
kabi dolzarblashtirish ehtiyojlari bildiradigan xususiyatga ega bo’ladi.
Inson ehtiyojlar darajasi va u yoki bu ehtiyojning shaxs tuzilishida 
egallagan o’rnining o’zgarishini belgilovchi quyidagi qonunlar mavjud: 
yuqoriroq darajadagi ehtiyojlar insonning quyiroq darajadagi ehtiyojlari oz 
darajada bo’lsa, ham qondirilgan holatdagina yuzaga kelib, muhim va dolzarb 
ehtiyojga aylanadi; agar insonda yangi ehtiyoj yuzaga kelib, dolzarblashganida, 
uning yaxlit ehtiyojlar darajasi ham qaytadan tuziladi.
Maslou fikricha, o’zini dolzarblashtirish — bu doimiy taraqqiyot va o’z 
imkoniyatlarini amaliyotga joriy etish jarayoni. Maslou o’zini dolzarblashtirish 
- tug’ma hodisa bo’lib, inson tabiatiga kiradi deb hisoblaydi. Inson yaxshilik, 
ahloqiylik, samimiylikka bo’lgan ehtiyojlar bilan tug’iladi. Ular insonning 
asosini tashkil etadi, va odam bu ehtiyojlami joriy qilishni bilishi kerak bo’ladi.
Rossiya psixologiyasida shaxs sohasida ma’lum bo’lgan tadqiqotlar L.S. 
Vigotskiy maktabi vakillarining nazariy 
ishlari bilan bog’liq. SHaxs 
muammosini hal etishga A.N. Leontev va L.I. Bojovich katta hissa qo’shganlar.
L.S. Vigotskiy, L.I. Bojovich tomonidan kiritilgan yetakchi faoliyat va 
taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati tushunchalariga tayanib ish ko’rish bola 
hayotining turli davrlarida faoliyatning o’zaro ta’siri va shaxslararo muloqotning 
murakkab dinamikasida ichki nuqtai nazar deb ataladigan dunyoga ma’lum 
1 nigoh bilan qarash shakllanishini ko’rsatdi. Bu nuqtai nazar shaxsning muhim 
xususiyatlaridan 
biri, 
faoliyat 
yetakchi 
motivlari 
yig’indisi sifatida
tushuniladigan taraqqiyotning sharti bo’lib hisoblanadi.
A.N. Leontev o’zining ?markaziy o’rinni faoliyat tushunchasi egallagan 
shaxs tuzilishi va taraqqiyoti kontseptsiyasini taklif etdi. L.I. Bojovichning 
kontseptsiyasiga o’xshash, bu kontseptsiyada ham, shaxsning asosiy ichki 
xususiyati 
shaxsning motivatsiya 
sohasi 
bo’lib 
hisoblanadi. 
Uning
nazariyasidagi muhim tushuncha inson faoliyati maqsadlarining uning 
motivlariga, ya’ni, ayni damda bevosita qo’zg’atuvchiga yo’nalganlikka bo’lgan 
munosabatini ifodalovchi shaxsiy mohiyatdir. SHaxsga tegishli bo’lgan faoliyat 
turlari qanchalik keng, turli-tuman bo’lsa, ular shunchalik taraqqiy etgan va 
tartibli, shaxsning o’zi esa shunchalik ma’nan boy bo’ladi.

---

Xulosa o’mida, shaxs bo’yicha tadqiqotlar hozirda ham faollik bilan olib 
borilayotganini ta’kidlab o’tish joiz. Hozirgi zamon tadqiqotlarining muhim 
xususiyati nazariy qarashlar eksperimental tadqiqotlar asosida shakllanishidan 
iborat.
Ijtimoiy 
munosabatlar 
tizimida