N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

omil tahlili
ishlatiladi, bu metod o’zini tahlil qilish, so’rov o’tkazish, odamlaming hayotiy 
kuzatishlari natijasida olingan ko’plab turli ko’rsatkichlar va shaxsga baho 
berishni yetarlicha kamaytirish imkonini yaratadi. Natijada statistik jihatdan 
mustaqil holatdagi inson shaxsining alohida qirralari bo’lib hisoblanadigan 
omillar to’plami hosil bo’ladi. Ushbu metod yordamida R. Kettel 16 xi! turdagi 
shaxs qirralarini namoyon qilishga muvaffaq bo’ldi. Ulaming har biri kuchli va 
kuchsiz rivojlanganlik darajasini anglatuvchi ikkita nomga ega bo’ldi. Tajribada 
aniqlangan qirralar to’plami asosida R. Kettel 16-omilli shaxs so’rovnomasini 
tuzib chiqdi. Bu so’rovnoma haqida to’liqroq ma’lumot bilan laboratoriya 
mashg’ulotlarida tanishamiz.
Shaxsning psixoanalitik nazariyasi
(Z. Freyd, A. Adler, K. Yung, E. 
Fromm, K. Xorni). Bu nazariyaga ko’ra, shaxs uch qism: Id, Ego va 
Superegodan iborat insonning ichki, psixologik hosilasidir. Id - bu 
anglanmaganlik, bunga biologik ichki sezgilar va insonning hayvonlar bilan 
umumiy bo’lgan organik ehtiyojlari kiradi. Z. Freyd jinsiy ehtiyojlar va 
tahdidlilikni, A. Adler - hokimiyatga intilishni, K. Xorni - turli-tuman 
komplekslami, E. Fromm - odamning ozodlikka yoki uni cheklashga intilishini 
ajratib ko’rsatadilar. Bu - shaxsning o’zini anglashi. 
Superegoga inson 
qadriyatlari, uning hayotiy maqsadlari, ideallari kiradi. SHaxsning bu uch 
tarkibiy qismlari, odatda, uyg’unlik holatida bo’lmaydi, ular o’rtasida 
nevrozlarga, inson ruhiyati va hulq-atvoridagi nuqsonlarga sabab bo’luvchi 
nizolar yuzaga keladi.
146

---

К. Yung Freydning undan ajralib chiqqan birinchi o’quvchilaridan bin 
bo’lib hisoblanadi. Ular o’rtasidagi turli fikrlilikning paydo bo’lishiga Z. 
Freydning panseksualizm g’oyasi sabab bo’ldi.
Yung bo’yicha, inson psixikasi uch daraja: ong, shaxsiy anglanmaganlik 
va jamoaviy anglanmaganlikdan iborat. Inson shaxsi tuzilishida qadimgi o’tgan 
insoniyatdan qolgan xotiralardan hosil bo’lgan jamoaviy anglanmaganlik asosiy 
o’rinni egallaydi. Jamoaviy anglanmaganlik umumiylik xususiyatiga ega. U ham 
o’z navbatida turli darajalardan iborat. Bu milliy, irqiy va umuminsoniy meros 
bilan belgilanadi. Eng chuqur daraja odamgacha bo’lgan davrdan, ya’ni, 
odamning avlodi bo’lgan hayvonlaming tajribasidan boshlanadi. Shunday qilib, 
Yung ta’rifiga ko’ra, jamoaviy anglanmaganlik - bu qadimgi ajdodlarimizning 
ongi bo’lib, ular o’ylagan va his etgan, hayot va dunyo, xudolar va inson 
mavjudotlarini o’rganish vositalaridan iborat.
Jamoaviy anglanmaganlik ba’zi odamlarda faqat tushlarida emas, balki, 
real ijodkorlikda arxetiplar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Masalan, ona arxetipi 
- bu hissiyot va obraz mazmuniga ega bo’lgan o’z onasidan kelib chiqqan 
umumiy ona g’oyasi. Bola bu arxetipni tayyor ko’rinishda irsiyat orqali oladi va 
shu asosda o’z onasining aniq obrazini yaratadi.
Yung fikriga ko’ra, jamoaviy anglanmaganlikdan tashqari shaxsiy 
anglanmaganlik ham mavjuddir, lekin u ongdan ajralmagan holatdadir. Shaxsiy 
anglanmaganlik qachondir anglangan bo’lib, keyinchalik yoddan chiqarilgan 
yoki 
ongdan 
siqib 
chiqarilgan 
kechinmalardan 
iborat. 
Shaxsiy 
anglanmaganlikning tuzilish birligini mulohazalar va xotiralar, tuyg’ular 
qorishmasi, yig’indisi tashkil etadi.
Shuningdek, Yung «Men» tushunchasini kiritdi. Bu tushuncha orqasiga 
insonning yaxlitlikka va bir butunlikka intilishi yashiringan. Bu orqali onglilik 
va anglanmaganlik o’rtasidagi mutanosiblikka erishiladi. «Men» turlicha 
ifodalanishi mumkin. Uning ifodalanishiga bog’liq ravishda odamlami ma’lum 
tiplarga ajratish mumkin. Yung insonning o’ziga yoki ob’ektga yo’nalganligi 
asosida shaxs tiplarining tasniflanishini keltiradi. Bunga muvofiq ravishda u 
barcha odamlami ekstravertlar va introvertlarga bo’ladi.
Freydning yana bir ustozidan uzoqlashgan mashhur o’quvchilaridan biri, 
individual psixologiyaning asoschisi - Alfred Adler hisoblanadi. U Freydning 
biologiyalashtirish nazariyasini keskin qoraladi. Adler, insonda asosiysi - uning 
tabiiy ichki sezgilari emas, balki, o’zi «umumiylik tuyg’usi» deb nomlagan 
ijtimoiy tuyg’ulari ekanligini ta’kidladi. Bu tuyg’u tug’ma bo’lsada, ijtimoiy 
jihatdan rivojlantirilgan bo’lishi zarur.
Bundan tashqari, Adler Freydning shaxsni uch bo’iakka bo’linishi haqidagi 
fikriga qarshi chiqdi. Uning fikricha, shaxs tuzilishi bir butun bo’lib, shaxs
147

---

taraqqiyotidagi bo’linadigan qism bo’lib, insonning ustunlikka intilishi 
hisoblanadi. Lekin bu intilish har doim ham amalga oshavermaydi. Masalan, 
inson tanasidagi organlaming nuqsonlari tufayli o’zining mukammal emasligi 
tuyg’usini boshidan kechiradi, shuningdek, bu tuyg’u bolalikdagi noqulay 
ijtimoiy sharoitlar tufayli paydo bo’lishi mumkin. Inson mukammal emaslik 
tuyg’usini yengish uchun turli ko’rinishdagi to’ldiruvchilami izlay boshlaydi. 
Masalan, Adler yuqori to’ldiruvchini ishlab chiqish imkoniyati haqida fikr 
yuritadi. Bu o’zining mukammal emasligiga qarshi reaktsiyaning o’ziga xos 
ko’rinishidir. Yuqori to’ldiruvchanlikni ishlab chiqish malakasi, jismonan zaif 
va irodasiz odamlaming matonat bilan faoliyat yuritishlariga sabab bo’ladi. 
Bundan tashqari, yuqori to’ldiruvchanlikda Adler ijodkorlik mexanizmi, 
faollikni ko’radi. Misol tariqasida, u Napaleon shaxsiga izoh berishni yoqtirardi, 
va Napaleonning sarkarda sifatidagi alohida layoqatlarini, xususan, undagi 
kichik bo’y o’lchami tufayli yuzaga kelgan mukammal emaslik tuyg’usi bilan 
tushuntirib berar edi. SHunday qilib, ko’rganimizdek, mukammal emaslik 
tuyg’usi o’z tabiatiga ko’ra tug’ma bo’lgani uchun, Adler Freydning nazariy 
qarashlarini 
ijtimoiylashtirishga 
harakat 
qilib 
ko’rgan 
bo’lsada, 
biologiyalashtirishdan to’liq voz kecha olmadi.
Z. Freydning izdoshlaridan biri Karen Xomining fikriga ko’ra, inson 
mohiyatining asosini, bolada tug’ma bo’lgan, xavotirlanish tuyg’usida ko’rish 
mumkin ekan. Bu tuyg’u, Xomi fikricha, inson muntazam ravishda boshidan 
kechiradigan dunyodagi qarama-qarshiliklar tuyg’usi, va uni bartaraf etish istagi 
inson harakatlari motivatsiyasining asosi bo’lgan xavotirlanishni yuzaga 
keltirishidan hosil bo’ladi.
Xomining ta’kidlashi bo’yicha, inson ikki tendentsiya: xavfsizlikka intilish 
va o’z xohishlarini qondirishga intilish orqali boshqariladi. Bu ikkala intilish 
ko’p hollarda bir-birini inkor etadi, shunda inson hulq-atvoming ma’lum 
usullarini ishlab chiqqan holda, o’zi so’ndirishga harakat qiladigan asabiylashish 
holati yuzaga keladi. Xomi hulq-atvomi to’rt turga ajratdi: birinchi turida 
«muhabbatga asabiy holatda intilish» hayotda xavfsizlikni ta’minlash vositasi 
sifatida ifodalanadi; ikkinchisi qandaydir ob’ektiv sabablar bilan emas, balki, 
odamlarga nisbatan qo’rqinch va dushmanlik bilan tushuntiriladigan 
«hokimiyatga asabiy holatda intilish» da ifodalanadi; uchinchi turida hulq-atvor 
odamlardan yakkalanishga intilishda ifodalanadi; to’rtinchi turi o’zning 
yordamga muhtojligini («asabiy tobelib>) tan olishda ifodalanadi.
Xomi yo’nalishlar sonini ko’paytirishga harakat qildi, lekin, umumiy 
hisobda uch turida to’xtaldi: a) odamlarga intilish; b) odamlardan uzoqlashishga 
intilish, mustaqillikka intilish; v) odamlarga qarshi harakat qilishga (tahdid) 
intilish. Munosabatlaming bunday uch xil turiga mos ravishda Xorni shaxs asab

---

tizimining uch turini ajratadi: barqaror, bartaraf etilgan va tahdid soluvchi. Hulq- 
atvorning bunday turlari sog’lom insonlarga xosdir. Sog’lom va nevrozga 
chalingan odamlar o’rtasidagi farq shundan iboratki, nizoli tendentsiyalari 
o ’rtasidagi qarama-qarshilik sog’lom odamda kasallikka chalingan odamga 
nisbatan ancha kam darajada bo’ladi.
Shunday qilib, Xomi Freyd ta’limotining biologiyalashtirish mohiyatini 
keskin tanqid ostiga olgan bo’lsada, o’zining asosiy holatidagi 
«dastlabki 
xavotirlik» va «negizli xavotirlanish» haqidagi fikrlari bilan Freydni takrorlaydi.