N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Individuallik -
bu ma’lum insonning, uning noyobligi, betakrorligi nuqtai 
nazaridan o’ziga xos bo’lgan ruhiy, fiziologik va ijtimoiy xususiyatlar yig’indisi.
Individuallik - bu ko’rib chiqilgan tushunchalar ichida mazmuniga ko’ra 
eng tor tushuncha hisoblanadi. U o’zida insonning boshqa odamlardan farq 
qiluvchi o’ziga xos va shaxsiy xossalarini jamlaydi. Individuallik turii xildagi 
tajriba, bilimlar, fikrlardagi tafovutlar, xarakter va temperamentlardagi farqlar, 
o’zimiz isbotlaydigan, tasdiqlaydigan o ’ziga xos xususiyatlarimizda namoyon 
bo’ladi. Motivlar, temperament, xarakter, layoqatlar - individuallikning asosiy 
ko’rsatkichlari. «Individuallik» tushunchasi individning faqat o’ziga xos ruhiy 
xususiyatlarini emas, balki morfofiziologik (bo’y o’lchami, tana tuzilishi, yuz 
tuzilishi va h.k.) xususiyatlarini ham aks ettiradi.
Individuallik - o’z mohiyatiga ko’ra, boshqalar tomonidan kuzatilishi 
mumkin bo’lgan, tashqarida joylashgan narsa. Faqat boshqalar bir odamning 
boshqasidan farqini, ya’ni, uning individualligini aytib berishi mumkin.
Shunday qilib, bizlar ko’rib chiqqan «odam, individ, shaxs va
individuallik» tushunchalari hajmiga ko’ra turlichadir. Bular orasida keng ma’no
kasb etib, boshqa tushunchalami ham o’zida jo etadigan tushuncha «inson»
atamasidir, eng tor atama esa - «individuallik» tushunchasi.
_ , c,, 
. , 
, 
. . . . 
Shaxs tushunchasi «yuz», «soxta
7.2. «Shaxs» tushunchasi farm va 
J
’
uni psixologik tarzda tushunish
ФУ0&» 
so’zlaridan kelib chiqadi.
Qadimgi rus tilida «soxta qiyofa» so’zi 
«rol», ya’ni, odam boshqalar bilan muloqotda bo’lganida kiyib oladigan biror- 
bir ijtimoiy niqob ma’nosini anglatuvchi «rol»ni bildirar edi. Lotincha persone 
so’zi ham shu ma’noni anglatadi. Per sonare - niqob ortidan so’zlashish. 
Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi rim teatrlarida akter sahnaga u yoki bu 
- yovuz, laganbardor, payg’ambar, qahramon xarakterlari chizilgan niqobda 
chiqardi. Niqobning bo’yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro 
etayotgan insonning ahloqiy belgilariga ishorat edi.
Qadimgi Yunonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab 
chiqilmagan edi. O’zining betakror taqdiriga ega bo’lgan shaxs haqida Aflotun
x Ncmov R.S. Psixologiya. V 3-х kn. M., 1999. Kn.l. B.33.

---

bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o’mini ruh egallagan edi. 
Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo’l ochib berdi.
Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha 
boslming yuz qismini, tashqi ko’rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok 
etuvchi ijrochini belgilovchi prosopon o’miga, lotincha persona so’zi qo’llanildi, 
bu so’z avvaliga, yunoncha so’zga o’xshab, tragediyadagi akteming roli va 
niqobini anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida 
saqlanib qoldi. Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk 
egasi sifatida ta’riflanadi.
Sharqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor 
etilib, faqatgina «o’zlik» e’tirozsiz tan olinadi.
K. Yungning psixoanaliz nazariyasiga asosan «shaxs» tushunchasi odamning 
jamiyatdagi ijtimoiy roli bilan bog’liq. Hayoti jarayonida u ijtimoiy talablarga 
mos ravishda o’zini tutishni o’rganadi. Har bir kasb uchun, masalan, jamiyat 
a’zosi taqib yuradigan ma’lum niqob xosdir. Shaxs xaraktemi tashkil etuvchi 
bo’lib hisoblanmaydi, lekin u bilan uzviy bog’liq bo’lib, ichki «Men»ning 
himoyasi sifatida faoliyat yuritadi.
Ko’pgina tillarda mavjud bo’lgan «o’zlikni yo’qotish» iborasi o’zining 
egallab turgan o’mini va darajasini yo’qotishni bildiradi.
Sharq tillarida (xitoy, yapon) shaxs tushunchasi odamning yuzi bilan emas, 
balki butun tanasi bilan bog’lanadi. Yevropa an’analarida yuz tana bilan 
birgalikda o’rganiladi, chunki inson chehrasi ruhining timsolidir, xitoyliklar 
tafakkurida esa «hayotchanlik» tushunchasiga individning ham ma’naviy, ham 
vujudiy sifatlari kiradi.
Shu asosda, aw al boshidan «shaxs» tushunchasiga ma’lum hayotiy rollami 
ijro etganda o’ziga xoslikka ega bo’ladigan tashqi, yuzaki ijtimoiy obraz -
qandaydir «shaxs», atrofdagilarga qaratilgan ijtimoiy yuz ifodasi kiritilgan edi.
Pedagogika, psixologiya va falsafada shaxsga o’xshash ko’plab qarama- 
qarshi ta’riflari keltirilgan ilmiy tushunchani uchratish amri mahol. Mashhur 
mhshunos V.P. Zinchenko ftkriga ko’ra: ««Inson» tushunchasi bilan faqat 
«shaxs» tushunchasi raqobatlashishi mumkin». Olim D.B. Elkonin adabiyotlarda 
shaxsning yigirmaga yaqin ta’rifmi ko’rib chiqqandan so’ng uning o’zi shaxs 
emasligini xulosa qildi.
Narx tushunchasini tilla tanga yoki qimmatli qog’ozning fizik-kimyoviy 
tarkibini tadqiq qilish bilan tushuntirish qiyinchilik tug’dirgani kabi, faylasuf 
E.V. Ilenkovning yozishi bo’yicha, shaxs sir-sinoatini inson miyasi 
xususiyatlariga tenglashtirib bo’lmaydi. Shaxs miya tuzilishi bilan emas, balki, 
insonning insonga bo’lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan belgilanadi.
132

---

Voqeiy shaxs o’zini «umumiy natijalar» nomini olgan ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo’lgan natijalarni yaratishda anglaydi. Aflotun va Spinoza, Betxoven va 
Napoleon, Tolstoy va Mikelandjelo - bunday, odatiy holatlami sindiradigan 
ijtimoiy ahamiyatga molik ishlar mujassam bo’lgan shaxslami boshqalar bilan 
adashtirib yuborish mumkin emas. Shaxslar ko’lami, E.A. Ilenkovning odilona 
fikriga ko’ra, faqat ulamigina emas, boshqalami ham qiziqtiradigan o’zlarining 
faoliyatlari ko’lami bilan o ’lchanadi.
Yana bit mashhur faylasuf M.K. Mamardashvili tasdiqlashicha: «Shaxs -
bu turmush tarzi, uning shakli, hayotning alohida holati, evolyutsiyasining 
noyob topilmasi. Shaxs - bu «tabiatning yirik mushohadasi». Shunday ta’rif 
bergan bo’lardim. Uning ifodalanishlarga moyilligi barcha narsalami bilishga 
yoki boshqa yuksak belgilarga bog’liq emas. Tushunsangizchi, axir insonning 
eng muhim ehtirosi - bu ro’yobga chiqmoq, amalga oshmoq, sodir bo’lmoq»9.
Ruhshunoslar individning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini shaxsning 
asosiy belgilari, deb hisoblaydilar. B.G. Ananev «shaxs»ga 
«jamiyatning 
insonga uning ma’lum tarixiy rivojlanishi davrida ko’rsatadigan ko’plab 
iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ahloqiy va boshqa ta’sirlari ob’ekti» sifatida ta’rif 
beradi. 
A.N. Leontev fikriga ko’ra, 
«shaxs insonning ijtimoiy-tarixiy va 
ontogenezdagi taraqqiyotining nisbatan kechki mahsulotidir. SHaxs o’zlashtirib 
olingan rollar tizimidir («rol» - bu biror-bir ijtimoiy guruh tuzilishida ma’lum 
o’rinni egallagan insonning kutilgan hulq-atvoriga javob beradigan dastur; bu 
insonning jamiyat hayotidagi ishtirokining tuzilishga ega bo’lgan usulidir)». 
SHaxs taraqqiyoti individning ijtimoiylashuvi va tarbiya topishi sharoitlarida 
amalga oshiriladi. Umumiy psixologiyada ko’pchilik hollarda shaxs sifatida 
qandaydir yadro, mag’iz, individning turli ruhiy jarayonlarini birlashtiruvchi va 
uning faoliyatiga zaruriy ketma-ketlik va barqarorlik bag’ishlovchi yig’indi va 
amodal boshlang’ich modda tushuniladi.
L.S. Vigotskiy ijtimoiy tajribasiz, uning ichki ishlanmasiz, so’ngra uni yana 
qayta ishlangan shaklda ichkaridan ishlab chiqarmasdan turib, shaxsning 
taraqqiy etishi mumkin emasligi (interiorizatsiya va eksteriorizatsiya qonunlari) 
haqida yozgan edi.
Bu xususda psixologlarga tarix fanining ba’zi bir namoyondalari ham 
qo’shiladilar. G.S. Knabening ta’kidlashiga ko’ra, «shaxs» insonning jamiyat 
hayotidagi ishtirok i va hayotda tutgan o’mi nuqtai nazaridan insonga xos 
xususiyatdir». V.A. Shkuratov quyidagi definitsiyani keltiradi: «Shaxs jamiyat 
a’zosi va faoliyatdagi mavjudotning ifodalanishini ijtimoiy turlarga ajratish... 
Shaxsni uning ijtimoiy va madaniy doirasi, kelib chiqishi, kasbi, o’z tipi va 
h.k. laming xususiyatlaridan yig’ib olish mumkin».
4 Mamardashvili M.K. Как ya ponimayu filosofiyu. M., 1990. B.173.

---

Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida 
shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy 
mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu 
munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u 
yangi sifatlarga ega bo’ladi.
Chet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini 
tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli 
hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo’lgan fikrlar 
oqimi va hulq-atvorini belgilab beradigan ma’naviyat tushuniladi. J. 
Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy-madaniy 
ta’sirlar bilan belgilanadi. «Shaxs» tushunchasi o’z ichiga tabiiy xossalar (jins, 
temperament va h.k.) asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa 
ahamiyatlilar») va faoliyat (o’yin, bilish, mehnat) bilan faol o’zaro ta’sirlar 
jarayonida hosil bo’lgan individga xos bo’lgan ijtimoiy sifatlar yig’indisini 
birlashtiradi.
Inson shaxsi, keng tarqalgan tasawurlarga qarshi o’laroq, 30-yoshga 
yetgunicha o’zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo’lsak, Kalifomiya 
Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlaming «Katta 
Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) 
nomi bilan ma’lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga 
bog’liq emas, shuning uchun yetarlicha ishonchli tarzda namoyon bo’ladi. 
Odamlar yosh o’tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga 
o’rganadilar, xususan, shafqatliroq va mehribonroq bo’lishga intiladilar.
Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o’laroq, yosh o’tishi bilan 
nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. 
Olimlaming fikriga ko’ra, 20-30 yoshlilarda murakkab vazifalami bajarishda va 
tashkilotlar tuzishda ko’mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi. 
Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko’pchilik holatlarda 30 yoshdan so’ng 
yorqin namoyon bo’ladi.
Shunday qilib, faylasuflar, tarixchilar, pedagoglar va psixologlarda
«shaxs» tushunchasining turlicha talqinlari mavjud. Bizlar esa, yuqorida
ko’rsatganimizdek, R.S. Nemov tomonidan berilgan shaxsning, fikrimizcha,
yanada aniq va to’liq psixologik ta’rifidan foydalanamiz.
_ , 
. 
Shaxs asosini uning tuzilishi tashkil etadi,