N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

og’zaki
yoki
yozma
turlaridan 
biriga tegishli bo’ladi (6.2 rasm).
Bunda ikki tur ma’lum o’xshashlikka ega bo’ladi. Bu o’xshashlik hozirgi 
zamon tillaridagi yozma nutq, xuddi og’zaki nutq kabi tovushli ekanligidan 
iborat: yozma nutq belgilari bevosita ma’noni emas, so’zning tovush tarkibini 
yetkazadi.
Og’zaki nutqning asosiy boshlang’ich ko’rinishi bo’lib, suhbat shaklida 
kechadigan nutq hisoblanadi. Bunday nutq 
suhbat
yoki 
dialog
deb ataladi. 
Uning asosiy xususiyati suhbatdosh tomonidan faol olib boriladigan nutq 
hisoblanadi, ya’ni, suhbat jarayonida ikki suhbatdosh ishtirok etib, tilning sodda 
gap va iboralami qo’llaydilar. Dialog nutqning ochiq holda ifodalanishi talab 
etmaydi, chunki suhbatdosh suhbat davomida nima haqida so’z yuritilayotganini 
tushunadi va boshqa suhbatdosh tomonidan bildirilgan iborani fikran yakunlay 
oladi. Shunga o’xshash vaziyatlarda birgina so’z boshqa suhbatdosh tomonidan 
aytilgan iborani yakunlab qo’yishi mumkin. bunda birgina so’z yaxlit iboraning 
o’mini bosadi.
Nutqning boshqa shaklini so’zlovchi tomonidan aytilgan nutq tashkil etadi, 
bunda tinglovchilar uning nutqini idrok qiladilar, lekin unda to’g’ridan-to’g’ri 
qatnashmaydilar. Bunday nutq 
monolog
deb ataladi. Ma’mzachining nutqi
124

---

monologik nutq hisoblanadi. Bu nutq psixologik jihatdan dialogdan 
murakkabroqdir, chunki u tinglovchidan o’z mulohazalarini tushunarli, qat’iy 
mantiqqa asoslangan holda bayon qilish malakasini talab etadi. Bunda 
so’zlovchi yetkaziladigan axborotning tinglovchilar tomonidan o’zlashtirilishini 
baholashi zarur, ya’ni, u faqat o’z nutqinigina emas, balki tinglovchilami ham 
kuzatishi kerak bo’ladi.
Dialog ham, monolog ham 
fa o l
va 
sust
bo’lishi mumkin. Nutqning faol 
shakli - bu so’zlovchining nutqi, tinglovchining nutqi esa sust shaklda namoyon 
bo’ladi. Gap shundaki, tinglayotganimizda tashqaridan unchalik sezilmasada, 
ichimizda so’zlovchining so’zlarini takrorlaymiz. Odamlar faol va sust nutq 
shakllarining rivojlanish darajasiga ko’ra ajratiladilar. Ko’pincha odam boshqa 
odamning nutqini yaxshi tushunadi, lekin o’zining fikrlarini yetkazib 
berolmaydi. Va, aksincha, odam yetarlicha yaxshi so’zlab berishi mumkin, lekin 
boshqalami tinglashni umuman bilmaydi.
Nutqning boshqa turi 
yozma
nutq hisoblanadi. Yozma va og’zaki nutqlar 
o’rtasida psixologik tafovutlar mavjud. Og’zaki nutqning yozma nutqdan 
farqlaridan biri og’zaki nutqda so’zlaming qat’iy ravishda ketma-ket kelishi, bir 
so’z talaffuz etilganida undan oldin kelgan so’z na so’zlovchi va na tinglovchi 
tomonidan idrok qilinmasligidan iborat. Yozma nutqda boshqacharoq: 
yozayotgan ham, o’qiyotgan ham o’zlarining idrok maydonlarida bir vaqtning 
o’zida so’zlar qatoriga ega bo’ladilar, ehtiyoj tug’ilgan vaziyatlarda esa bir 
necha satr yoki sahifa orqaga qaytishlari mumkin. Yozma nutqning og’zaki nutq 
oldidagi afzalligi shundan iborat. Yozma nutqni ixtiyoriy ravishda tuzish 
mumkin, chunki yozganlaringiz doimo ko’z oldingizda bo’ladi. SHu bilan birga, 
yozma nutq murakkab nutq shakli bo’lib hisoblanadi, chunki u awaldan o’ylab 
iboralar tuzish, mulohazalami aniqroq bayon etishni talab etadi, negaki, unga 
emotsional tus berib, zarur imo-ishoralar bilan amalga oshira olmaymiz.
Nutqning yana bir -
kinestetik
shakli mavjud. Nutqning bu turi insonda 
o’tmish davrlardan buyon saqlanib qolgan. Vaqt o’tishi bilan nutqning ushbu 
turi o’z vazifalarini yo’qotgan va hozirda asosan nutqning emotsional-ifodali 
tarkibiy qismlari - imo-ishoralar sifatida qo’llaniladi.
Lekin odamlaming kinestetik nutq avvalgidek nutqning asosiy turi bo’lib 
sanaladigan katta guruhi mavjud. Bunda kar-soqov bo’lib tug’ilgan yoki baxtsiz 
hodisa yoki kasallik natijasida so’zlash yoki eshitish qobiliyatidan mahrum 
bo’lgan odamlar nazarda tutiladi. Albatta, hozirgi zamon kinestetik nutqi 
qadimgi kinestetik nutqdan tubdan farq qiladi. U bir muncha taraqqiy yetgan 
bo’lib, belgili daraklaming yaxlit tizimiga ega.
Nutq turlarining ichki va tashqi nutq turlariga bo’linishining yana bir 
umumiy ko’rinishi mavjud. Tashqi nutq muloqot, axborot almashinuv

---

jarayonlari biian bog’liq. Ichki nutq, avvalambor, tafakkur jarayonini ta’minlash 
bilan bog’liq.
Og’zaki, ayniqsa, yozma nutqqa tayyorgarlik ko’rishda so’zlovchining o’z 
ichida nutqni qaytarib olish davri mavjud. Mana shu ichki nutqdir. Unga 
parchalarga bo’linganlik xosdir, u vaziyatga bog’liq bo’ladi. Ichki nutq tashqi 
nutq asosida shakllanadi.
Tashqi nutqning ichki nutqqa ko’chirilishi (interiorizatsiya) tashqi nutq 
tuzilishining qisqarishi bilan birgalikda kechadi, ichki nutqning tashqi nutqqa 
o’tishi (eksteriorizatsiya) esa, aksincha, ichki nutq tuzilishini ochib berishni, uni 
mantiqiy, hamda grammatik qoidalarga muvofiq ravishda tuzishni talab etadi.
TA’LIM OLUVCHINING MAVZU BO’YICHA O’Z - O’ZINI 
TEKSHIRISHGA OID SAVOLLAR:
1. «Muloqot» tushunchasi, uning maqsadi va mazmunini ochib bering.
2. Insonlar muloqotining vazifalari va turlari nimadan iborat?
3. Qanday muloqot vositalarini bilasiz?
4. Muloqotning nuqtai nazarlari haqida gapirib bering.
5. Muloqotdagi Kauzal atributsiya, refleksiya, tenglashtirish va pertseptsiya 
nimani bildiradi?
6. Tirik jonzotlar filogenezi va odam ontogenezidagi muloqot taraqqiyotini 
ochib bering.
1. Reveal the notion “communication”, its aim and content.
2. What are the tasks and kinds of the human communication?
3. What are the means of communication?
4. Tell about points of view of communication.
5. What do the Casual attribution, reflection, equalization and perception 
in communication mean?
6. Reveal the communication development of the creatures’ phylogenesis 
and human ontogenesis.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Birax A. Psixologiya ipjmiki. - M., 2004.
2. Verdeber R. Psixologiya obmeniya. - SPb., 2005.
3. Davletshin M.G. Umumiy psixologiya. - Toshkent, 2003.
4. Karimova V.M. Psixplogiya. - Toshkent, 2000.
5. Leontev Д .К Re<$^ psixologiya/ K.N.Komilov.prof. A.A.Smip^oy, prolj. 
B.M.Teplov tahriri ostida. M., 1948.
6. Stolyarenko L.D. Osnovi psixologii. - Rostpy-na-Donu, 1997.

---

MAVZU BO’YICHA TEST TOPSHIRIQLARI
1. Muloqot:
a) shaxsning mohiyatga ega bo’lgan xususiyati;
b) faoliyat kabi ahamiyatii bo’lgan, inson turmush tarzining bir tomoni; 
v) insonning boshqa odamlar bilan o’zaro ta’sirlashuv shakli;
g) ikki va undan ortiq odamlaming bilish yoki affektli-baholash xususiyatli 
axborot almashinuvidan iborat bo’lgan o’zaro ta’sirlashuvi.
2. Shaxslararo munosabatlar - bu:
a) odamlar o’rtasida faoliyat va guruhlardagi muloqotda o’rnatiladigan 
munosabatlar;
b) rahbarlar va xodimlar o’rtasidagi munosbatlar;
v) tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosbatlar; 
g) faoliyat jarayonidagi odamlar o’rtasidagi dialoglar.
3. Muloqot, odatda,.... tomonlarining birligida namoyon bo’ladi:
a) axborotli, pertseptiv, yo’nalishli;
b) interfaol, kommunikativ, nutqiy;
v) shaxslararo, kognitiv, kommunikativ, emotiv, konativ; 
g) bilish, emotsional, shaxslararo.
4. Muloqotda o’zini boshqa odamga o’xshatish yo’li bilan uni tushunish 
xususiyatiga ega bo’lgan shaxslararo idrokning bosh mexanizmlaridan biri:
a) ijtimoiy-psixologik refleksiya;
b) stereotiplashtirish; 
v) empatiya;
g) identifikatsiya.
5. Imo-ishoralar, mimika va pantomimika - b u .... muloqot vositalar:
a) optik-kinestezik;
b) paralingvistik; 
v) ekstralingvistik; 
g) fazoviy-vaqtli.

---

VII MAVZU. SHAXS
REJA:
7.1. lnson, individ, shaxs va individuallik.
7.2. «Shaxs» tushunchasi tarixi va uni psixologik tarzda tushunish.
7.3. Shaxs tuzilishi.
7.4. Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar muammosi.
7.5. Shaxs haqida psixologik nazariyalar.
7.6. O’zini anglash, o’zini baholash va shaxsiy da’vogarlik darajasi.
7.7. Shaxsning psixologik himoyasi.
7.8. Shaxs shakllanishi va taraqqiyoti.
Mavzu o’quv maqsadi:
Ta’limiy: talabalar tomonidan inson, individ, shaxs va individuallik, «shaxs» 
tushunchasi tarixi va uni psixologik tarzda tushunish, shaxs tuzilishi, shaxs 
tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar muammosi, shaxs haqida psixologik 
nazariyalar,o’zini 
anglash, 
o’zini 
baholash 
va 
shaxsiy 
da’vogarlik 
darajasi,shaxsning psixologik himoyasi, shaxs shakllanishi va taraqqiyoti 
haqidagi bilimlami o’zlashtirilishini tashkil etish.
Tarbiyaviy: bo’lajak pedagoglar tomonidan inson, individ, shaxs va 
individuallik, «shaxs» tushunchasi tarixi va uni psixologik tarzda tushunish, 
shaxs tuzilishi, shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar muammosi, shaxs 
haqida psixologik nazariyalar, o’zini anglash, o’zini baholash va shaxsiy 
da’vogarlik darajasi,shaxsning psixologik himoyasi, shaxs shakllanishi va 
taraqqiyoti haqidagi bilim, ko’nikma va malakalari asosida dunyoqarashini 
kengaytirish.
Rivojlantiruvchi: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o’quv maqsadlari asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Individ
- biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm 
(har bir odam individ bo’lib tug’iladi).
Individual is a biologic organism that carries general genetic features of the bio­
logic kind (each human is bom as individual).