N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

m n t tizimi
bir muucha taraqqiy etgan. Dastlab u, turlicha yo’nalish bo’ylab 
tarqalgan va bevosita organizm tana yuzasida joylashgan qisqaruvchi 
to’qimaning ta’sirchan hujayralarini tutashtiruvehi tolalar to’ridan tuzilgan 
bo’ladi. Bu 
to’rsimon
nerv tizimi. Bunday nerv tizimining o’ziga xosligi 
tormozlanish jarayonlarining mavjud emasligi, 
nerv tolalarining esa 
ta’sirlanuvchi va harakatlanuvchi turlariga bo-’linmaganligi va ikki tomonlama 
o’tkazish xusu&iyatiga ega ekanligidan iborat.
Nerv tizimining keyingi rivojlanisb jarayonida markaziy nerv tugunlari, 
yoki gangliylaming hosil bo’lishi kuzatiladi. Nerv tizuxwwig ushbu rivojlanish 
darajasi 
tugunli nerv tizimi
nomini olgan. Nerv trmmida tugunlarning paydo 
bo’lishi hayvon tanasida, bo’g ’inlaming hosil bo’lishi bilan bog’liqdir. Bunda 
hayvon hulq-atvorining murakkablashishi kuzatiladi. Birinchidan, alohida, 
ketma-ket ta’sir ko’rsatuvehi omillarga javoban yuzaga keluvchi reaktsiyalar 
zanjiridan iborat 
zanjirlt ^ jq -a tv o r
paydo bo’ladi. Hulq-atvorning bu turini 
ta’riflashda, A.N. Leontey misol taeqeewfa- boshq^ hashasoft turlari pillalariga 
tuxum, qo’yadigan hasharotlarnt kellMadi. Dastlab hashesot, pilla tomon 
hid
bilish
ta’sirida o’z harakatini yohiaWradi, So’ngra pillaga yaqinlashgandan 
so’ng hasharot 
ko ’rish
orqali hanakatlarini davom ettiradi. Nihoyat, tuxum 
qo’yish jarayoni pilla bilan to’g’Ш&п-Ю’g’ri muloqotga kirishish, ya’ni, 
hus
etish
asosida aniqlanadigan pillad&gi qurtning harakatchanlik daraj,asiga к»Уа 
amalga oshiriladi.
58

---

Zanjirli hulq-atvor chuvalchanglar, hasharotlar va o’rgimchaksimonlar 
uchun xos bo’lib, bu organizmlardagi hulq-atvor taraqqiyotning yuqori 
darajasini egallaydi.
Zanjirli hulq-atvordan farqli ravishda hulq-atvoming boshqa shakli bir 
vaqtning o’zida ta’sir ko’rsatuvchi ko’p sonli omillar ta’sirida amalga oshiriladi. 
Bunday hulq-atvor xordalilar va umurtqali hayvonlarga xosdir. Masalan, 
baliqlaming 
hulq-atvori 
hid 
bilish, 
his-tuyg’u, 
ko’rish 
va 
boshqa 
seskantiruvchilaming barobariga ta’sir ko’rsatishi yordamida yo’naltirilgan 
bo’ladi.
Agar umurtqasizlar tugunli nerv tizimidagi alohida nerv tugunlari -
gangliylar yupqa tolalar bilan bog’langan bo’lsa, xordalilar va umurtqalilar nerv 
tizimi turli seskantiruvchilaming bir vaqtning o’zidagi harakati asosida 
murakkab hulq-atvor aktlarini 
amalga oshirish imkonini yaratuvchi, 
boshlang’ich uchi yo’g’onlashgan - sodda tuzilgan bosh miyaga ega yaxlit 
kamar yoki naydan iborat. Bunday nerv tizimi 
naysimon nerv tizimi
nomini 
olgan.
Hayvonlar hulq-atvoridagi o’zgarishlar nerv tizimi va bosh miya 
rivojlanishi bilan bog’liq ravishda ro’y beradi. Bosh miya hajmi ortadi, tuzilishi 
esa murakkablashadi. His-tuyg’u organlaridan 
ko ’rish
muhim ahamiyat kasb eta 
boshlaydi. 
Bir vaqtning 
o’zida harakat organlari 
ham rivojlanadi. 
Taraqqiyoming bu bosqichida hayvonlar hulq-atvorining muhim fiziologik asosi 
bo’lib, bosh miya yarim sharlari po’stlog’ida nerv aloqalari -
shartli
rejlekslarning
hosil bo’lish jarayonlari hisoblanadi.
Bosh miya po’stlog’ining nerv faoliyati ilk marotaba I.P. Pavlov tomonidan 
o’rganilgan. Pavlov kashf etgan muhim qonunlar va tamoyillar sirasiga, 
awalambor, 
shartli (vaqtincha) nerv aloqalarining tutashuvi tamoyilmi
kiritish 
lozim. Uning mohiyati quyidagicha. Po’stloq qismining seskantiruvchi 
tomonidan tug’ma reaktsiyasini (shartsiz refleks) chaqiruvchi kuchli 
qo’zg’alishdan po’stloqning boshqa qismida o’z-o’zidan ma’lum shartsiz 
refleksni chaqirmaydigan, ya’ni, neytral bo’lgan seskantiruvchi harakatidan 
qo’zg’alish yuzaga kelgudek bo’lsa, u holda, ikkinchi qo’zg’alish birinchi 
qo’zg’alish bilan aloqaga kirishadi. Bunday aloqaning bir necha bor 
takrorlanishi natijasida bungacha shartsiz seskantiruvchi (masalan, ozuqa) 
chaqirayotgan reaktsiyani neytral seskantiruvchi (masalan, tovushlar yoki 
yorug’lik) mustaqil ravishda chaqira boshlaydi. Bungacha neytral holatda 
bo’lgan seskantiruvchi endilikda