N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

4,2i Hayvonlar
Psixologiyada awaldan hayvonlar hulq-
psixikasining rivojlanishl
atvori 
o ’z 
toohiyatiga 
ko’ra 
instinktga
asosianganlig! haqidagi fikr o’z tasdig’ini
topgan.
Instinktga asoslangan hulq-atvor
- biror bir turga mansub hayvonlarning 
barchasida bir xil yo’naltirilgan turga xos bo’Igan hulq-atvor hisoblanadi. 
Qoidaga ko’ra, instinktga asoslangan hulq-atvor biologik maqsadga muvofiqlik 
bilan belgilanadi va biror turning ma’lum vakilini yoki yaXlit turni yashab qolish 
imkoniyati bilan ta’minlaydi. Affimo, hay von hulq-atvori faqat irsiyat tomonidan 
belgilangan va uning hayoti davomida o’zgarmasligi haqidagi fikrni juda ham 
to’g’ri deb bo’lmaydi.
Hayvon organizmi mavjud bo’Igan sharoitlar muntazam ravishda o’zgarib 
turadi, shuning uchun, individual moslashish, I.P. Pavlov ko’rsatmalariga 
asosan, barcha hayvonlarda mavjud. Masalan, halqali chuvalchanglar, odatda, 
tayoqcha tekizilishiga javoban himoya harakatlarini amalga oshiradi, lekin agar 
bu harakatlar ozuqa yedirish bilan bog’liq bo’lsa, u holda ularda ozuqa izlashga 
tegishli hulq-atvor reaktsiyalariga sabab bo’ladi.
Hayvonlar rivojlanishning dastlabki bosqichlaridagi hulq-atvorining o’ziga 
xos xususiyatlari uning doimo hayvon organizmiga ta’sir etuvchi jismlaming 
alohida xossalari bilan yuzaga keltirilishi va boshqarilishidan iborat. Masalan, 
hasharot o’rgimchak to’riga tushib qolishi bilan o’rgimchak yugurib kelib, uni 
o’z ipidan xalos etadh O’rgimchakning bunday hulq-atvoriga nirna sabab 
bo’ladi? Maxsus o’tkazilgan tajribalarda o’rgimchakning bunday harakatiga 
hasharot qanotlarining tebraniishini uzatib beruvchi o’rgimchak to’rining 
tebranishi sabab bo’lishi aniqlandi. Bunday harak&tni aynan to’ming tebtanishi 
keltirib chiqarishini isbotlash uchun quyidagi tajribani dalil sifatida kelttrish 
murnkin: musiqa asboblarini sozlash uchun qo’llaniladigan asbob - kamertdnni 
tebrantirib o’rgimchak to’riga yaqinlashtirilganida, bu o’rgimchakning 
harakatiga sabab bo’ladi, xuddi shunday, pintset bilan tutilgan bevosita 
o’rgimchakka yaqinlashtirilgan pashsha qanotlarining tebranishi o’rgimchakni 
qochib ketishga majbur qiladi. Bundan kelib chiqadiki, hayvonlarning shunga 
o’xshash hulq-atvori biologik ehtiyojlarni qondirish, ushbu vaziyatda esa 
oziqlanish bilan bog’liq bo’lgani uchun biologik mohiyatga egadir.
57

---

Hayvon hulq-atvoriiu qo'zg’atuvchi va yo’naltiruvchi jismlar ta’sirining 
biologik mohiyati muntazam bo’lmasdan, organizra yashash tarziaing aniq 
sharoitlan va mgjart xossalariga bog’liq ravishda o’zgarib turishi va 
rt\ohuvalchanglar bilan oziqtantirilgandan so’ng okliga gugurt va bir siqim yo’sin 
(даох) qo’ysak, baqa ehuvalchanglarga o’xshash uzujachoq shaklga ega bo’lgan 
gugurtni tutib oladi- Awroo baqa o’rgimchaklar bilan oziqlantirilsa, u gugurtga 
e’tibor bermay, yo’singa tashlanadi. E
jw
K dumaJtoq shakllar uning uchun 
oziiqaviy mojjiyatni kasb eta boshlaydi,
Hayvonlar hulq-atvori ulaming asosiy hayotiy vazifalarini amalga oshirish 
bilan bog’liq, bo’lgan jismlaming alohida xossalari orqali shakllanadigan 
ta^aqqjiyotoing bunday bosqichi 
boshlang’ich hulq-atvor bosqichi
deb ataladi. 
Uiaga TOAVoftq ravishda psixikauing ushbu rivojlanish darajasi 
boshlang’k h
sensor psbd&m bosqichi
deb atatadi.
Rivojlanisb«is§ bostdang’ich hulq-atvor bosqichidagi hayvonlarda o’ljani 
tai’qjib, etish zaruriyati bilan bog’liq bo’lgan harakat organlari, va al’oqa, 
sJwajiigdek,. hulq-atvor- jarayonJarini, muvofiqlashtirishning maxsus organi -