N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

seskanuvchanliknmg
paydo bo’lishi bilan bog’liq. Seskanuvchanlik - bu tirik 
organizmlar (o’simlik va hayvonlarjning biologik foydali yoki zararli ta’sirlarga 
nisbatan 
o’z holatlarini 
o’zgartirish bilan javob 
qaytarish xossasi.
Seskanuvchanlik tashqi tomondan tirik organizmning majburiy faolligining 
namoyon bo’lishi bilan ifodalanadi. Organizm rivojlanish darajasi qanchalik 
yuqori bo’lsa, yashash muhiti sharoitlarining o’zgarishi holatida organizm 
faolligining ifodalanishi shunchalik murakkab shaklga ega bo’ladi.
Tirik mavjudotlarda ta’sirlanishning keyingi rivojlanishi murakkab 
anatomik tuzilishga ega bo’lgan rivojlangan organizmlar yashash sharoitlarining 
murakkablashuvi bilan yuqori darajada bog’liqdir.
Tirik mavjudotlaming evolyutsiya natijasida o’zini takomillashtirib borishi 
bilan ulaming organizmlarida o’z zimmasiga rivojlanish, hulq-atvor va yaratish 
kabilaming boshqaruvi vazifasini olgan maxsus organ ajralib chiqdi. Bu -
nerv
tizimi.
Uning murakkablashishi va takomillashib borishi (boshqa to’qima va 
organlardan alohida ravishda gangliy tuzilmalaming ajralishi va bo’linishi, bosh 
va orqa miyaning tarkib topishi, avval qadimiy, so’ngra eski va yangi bosh miya 
po’stlog’ining paydo bo’lishi va rivojlanishi, MNT va tananing boshqa organlari 
o’rtasidagi aloqalaming murakkablashishi) jarayonida hulq-atvor shakllarining 
rivojlanishi sodir bo’ldi va hayotiy faoliyatning psixik boshqarish darajalarining 
qatlamlari: sezgilar, qabul qilish, xotira, tasawurlar, tafakkur, ong, reflekslar 
yuzaga keldi.
Nerv tizimi tuzilishi va vazifalarining takomillashishi psixikaning 
rivojlanishi uchun asosiy manba bo’lib xizmat qildi.
55

---

Shu asnoda, evolyutsiya rivojlanishi natijasida hayvonlar organizmlari 
faqatgina biologik muhim seskantiruvchilardan ta’sirlanmasdan, balki, o’z- 
o’zidan indifferent bo’lgan, biologik jihatdan muhim bo’lmasada, xabar berish 
ahamiyatiga ega bo’lgan seskantiruvchilardan ta’sirlana boshladilar. Voqelikda 
muhim hayotiy hodisalar haqida xabar beruvchi biologik indifferent 
seskantiruvchilar aks etsalar, voqelikni aks ettirishning bunday shakli 
sezgirlik
deb ataladi. Xuddi mana shu psixikaning o’zi bo’ladi. Sezgirlik sezgilarga 
nisbatan umumiy qobiliyatni ifodalaydi. A.N. Leontevning tasdiqlashiga ko’ra, 
hayvonlarda sezgirlikning yuzaga kelishi psixika paydo bo’lishiningob’ektiv 
biologik belgisi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Keyinchalik tirik mavjudotlarda organik jismning rivojlanish jarayonida 
asta-sekin psixikaning asosiy xossalaridan bin - olamdagi voqelikni 
yaxlitligicha va ilgarilab ketib aks ettirish shakllanadi. Bu evolyutsiya 
jarayonida yuqori rivojlangan psixikaga ega bo’lgan hayvonlarda atrof-olam 
haqida axborot qabul qilish, uni tahlil qilib, biologik jihatdan muhim va neytral 
xususiyatli barcha o’rab turgan ob’ektlar tomonidan bo’lishi mumkin bo’lgan 
ta’sirlarga javoban harakat namoyon qilish layoqati mavjudligini bildiradi.
Ma’lum sinfga tegishli hayvonlarda sezgilaming paydo bo’lishi faqat 
psixikaning bunyodga kelishi 
sifatida 
emas, balki, 
tashqi muhitga 
moslashishning umuman yangi ko’rinishi sifatida ham o’rganilishi mumkin. 
Moslashish ushbu ko’rinishining asosiy farqi hayvonlami muhit bilan 
bog’lovchi - hulq-atvor jarayonlari kabi 
alohida hodisalaming yuzaga 
kelishidan iborat.
Hulq-atvor - bu tirik organizmning tashqi muhit ta’sirlariga javoban 
yuzaga keladigan murakkab reaktsiyalar majmuasi hisoblanadi. Tirik 
mavjudotlar psixikasi rivojlanganligining darajasiga ko’ra, murakkabligi turlicha 
bo’lgan hulq-atvorga ega ekanliklarini alohida ta’kidlab o’tish zarur. Hulq- 
atvoming sodda rektsiyalarini, masalan, chuvalchangning to’siqqa duch 
kelganida, o’z harakat yo’nalishini o’zgartirishini kuzatganimizda ko’rishimiz 
mumkin. Bunda tirik mavjudotning rivojlanish darajasi qanchalik yuqori 
darajada bo’lsa, hulq-atvori ham shunchalik murakkablashadi. Xuddi shunday 
holatni itlarda ilgarilangan aks ettirishning namoyon bo’lishini kuzatamiz. 
Masalan, it ma’lum tahdidga ega bo’lgan ob’ekt bilan to’qnashishdan o’zini 
olib qochadi. Lekin, odamda tashqi muhit sharoitlarining to’satdan o’zgarib 
qolishiga javoban ta’sirlanish bilan birga, hayvonlardan farqli o’laroq, 
motivatsiyalangan (anglangan) va maqsadli hulq-atvomi shakllantirish 
qobiliyatiga ega bo’lgan eng murakkab hulq-atvor kuzatiladi. Bunday murakkab 
xulq-atvoming amalga oshirilish imkoniyati odamda ongning mavjudligi bilan 
belgilanadi.
56

---

Shunday qilib, yuqoridagi fikrtar asosida, tirik organizmlar psixikasi 
rivojlanganligining to’rt asosty daraj-asini ajfatish murnkin, bular: ta’sirchanlik, 
sezgilar (his-tuyg’ular), yuqori tuzilgan hayvonlarning hulq-atvori (tashqi 
belgilangan hulq-atvor), insort rntgi (sababiy hulq-atVor)dir. Ushbu darajalarning 
har biri o’z rivojlanish bosqichlariga tg a ekardiklarini ta’kidlab o’tish zamr. 
Psixika rivojlanishining yuqori darqjasi faqat insonga xosdir.