N. Rahmatullayeva A. Kamalov ijtimoiy menejment

16.4. Inqirozdan chiqishning asosiy mexanizmi

Inqiroz vaziyat yuzaga chiqqanda mikrodarajadagi boshqaruvda tashkilot uchun quyidagilar maqsadga muvofiq hisoblanadi:

• 
  istiqbolli rejalashtirishni tashkillashtirish;
  

• 
  doimiy ravishda ichki va tashqi muhitni nazorat qilib borish, inqirozdan olib chiqaradigan qat‘iy choralarni ishlab chiqish;
  

• 
  rezervlarni tashkil etish - moliyaviy, moddiy;
  

• 
  ishlab chiqarishga sarf-xarajatlarni kamaytirish;
  

• 
  diversifikatsiya.
  

Inqirozdan chiqishning asosiy mexanizmi innovatsiyalashgan siyosatni olib borish hisoblanadi.

261

Zamonaviy menejerlar fikricha (iqtisodiyot va boshqaruv sohasidagi) faqatgina faol innovatsion siyosat tovarlarga, mahsulotlarga yangi texnologiyalarni investitsiyalar orqali jalb qilish inqirozdan chiqish muammosini ijobiy hal qilishga imkon beradi.

Shuni aytish lozimki, korxonaning har tomonlama rivojlanishi va yaxshi faoliyat ko‗rsatishida menejerlarning qobiliyatlari katta rol o‗ynaydi. Misol uchun, iqtisodiyotning umumiy ahvoli, bozor konyunkturasi, bozor jarayonlaridagi o‗zaro aloqa masalalari va b.
Informatsion faoliyat tahlili shuni ko‗rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‗jalik yuritishning maxsusligidan kelib chiqqan holda, ijtimoiy-iqtisodiy informatsiya, asosan, bozor tomonidan tug‗iladi. Bozor ishtirokchilari o‗rtasida axborot almashuvi yuz beradi: ishlab chiqaruvchi va iste‘molchi o‗rtasida, banklar o‗rtasida, informatsiyali markazlar o‗rtasida. Bozor axborot vositalari orqali ishlab chiqarishni tartibga soladi va korxona rahbarlarining keyingi faoliyatlarini aniqlab beradi. Informatsiyaning yuqori talabga ega bo‗lgan tovarga aylanishi yuz beradi, mulkchilik shaklidan qat‘i nazar xo‗jalik yurituvchi subyektlarga iqtisodiy o‗sish faktorlaridan biriga va kamdan kam resursga aylanadi.
Mutaxassislar bu dalilni bizning sivilizatsiyamizga yangi rivojlanish bazasi sifatida kirib kelishi bilan bog‗laydilar. Bunday informatsiya faqat vosita emas, balki kuchli mustaqil omilga aylanadi. Shunga bog‗liq ravishda tashkilotga informatsiyali faoliyatga ahamiyat kuchaytirildi, avtomatlashtirilgan informatsiyali sistemalar va informatsiyali bazalar yaratish kuchaytirildi.
Shuni aytish kerakki, korxona rivojlanishining informatsiyali ta‘minotini ishlab chiqish jarayonida ichki va tashqi informatsiyani tahlilsiz, sistemalashtirishsiz amalga oshirib bo‗maydi:
1. Tashqi informatsiya:

262

1. 
   korxona faoliyati doirasidagi ilmiy-texnikaviy yutuqlari haqida ma‘lumotlar;
   

2. 
   siyosatdagi o‗zgarishlar, qonunlar va boshqa o‗zgarishlar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar;
   

4. 
   bozor konyunkturasi holati haqida informatsiya.
   

2. Ichki informatsiya:

 korxona joriy faoliyati holati bo‗yicha iqtisodiy-statistik ko‗rsatkichlar;

 korxona ishlab chiqarish potensiali ko‗rsatkichlari;

 yangi mahsulot yaratish bo‗yicha ilmiy-tadqiqot ishlari holat ma‘lumotlari;
 korxona rivojlanishidagi bashoratchilar ma‘lumotlari – iste‘mol-chilarning kutilishi, bozor konyunkturasi va b.;
 litsenziya, faoliyat, intellektual hamda sanoat mulk himoyasi holati to‗g‗risidagi ma‘lumotlar;

 mehnat resurslari va kadrlar ta‘minoti to‗g‗risida ma‘lumotlar;

 korxona ishlab chiqarish potensiali bo‗yicha iqtisodiy-statistik ma‘lumotlar.
Maxsus yo‗naltirilgan tadqiqotlardan olingan natijalarga ko‗ra, xo‗jalik subyektlariga korxonaning ijobiy rivojlanishini ta‘minlab beruvchi maxsus bo‗linma tashkil etish tavsiya etiladi. Bu bo‗linma mustaqil bo‗lim sifatida yoki marketing reklama xizmatlari bo‗yicha bo‗limning bir qismi sifatida tashkil etilishi mumkin.
Korxonaning umumiy tahlili, masalasi va funksiyasini tahlil qilishda ular faoliyatining asosiy yo‗nalishlarini aniqlash imkonini beradi.
1. Asosiy masalalar:
 tashqi muhitning informatsiyalashgan marketingi;
 tashqi muhit talablariga moslashish bo‗yicha korxona faoliyatida turli xil tadbirlar ishlab chiqish.

263

2. 
   Asosiy vazifalar:
   

• 
  korxona rivojlanishining perspektiv rejalarini ishlab chiqish;
  

• 
  tovar-moliyaviy menejment;
  

• 
  marketing;
  

• 
  biznes-reja ishlab chiqish;
  

• 
  potensial investorlar qidirish;
  

• 
  sanoat va intellektual mulkning huquqiy potent himoyasi;
  

• 
  qonunlar monitoringi;
  

• 
  ma‘lumotlarni tahliliy-sintetik usulda tayyorlash.
  

Keyingilarga diqqat-e‘tiborni qaratadigan bo‗lsak, bu yerda, birinchi navbatda, davlat nazorat tashkilotlari uchun mo‗ljallangan korxona faoliyati to‗g‗risidagi majburiy axborotlar, tashqi va tijorat maqsadida tarqatiladigan maxsus axborotlar va boshqalar mavjud. Korxona o‗zi haqidagi ma‘lumotlarni kataloglar, reyestorlar, jurnallar orqali tarqatishi lozim. Bu esa, o‗z navbatida, xaridorlar va hamkorlar ko‗lamining kengayishiga sabab bo‗ladi.

Korxona taraqqiyotini va minimal tavakkalchilikka borib yangi bozorlarni egallashni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗ygan rahbar, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona rivojlanishini samarali boshqarishi, birinchi navbatda, «rivojlanish bo‗limi» oldiga aniq maqsad qo‗ya bilishi lozim. Bunday bo‗linmalarning asosiy tuzilmaviy unsurlarini va ularning vazifalarini keltirishimiz mumkin:

• 
  investitsiya sektori - buning vazifalariga istiqbolli sohalarga investitsiya qilish, investitsion faoliyatning samaradorligini monitoring qilish va rivojlanish rejalarini ishlab chiqish kiradi;
  

• 
  marketing sektori - bozor va konyunktura monitoringi, biznes-rejani ishlab chiqish va reklama;
  

• 
  me‘yoriy-texnik sektor - intellektual va sanoat mulkini patentlash va huquqiy himoya qilish, bozorda korxona mahsulotlarini raqobat kurashida ustunlikka erishishiga doir tavsiyalar berish;
  

264

• 
  axborotni tayyorlashning tahliliy-sintetik sektori - axborot tahlili va hujjatli axborotlar sintezi: hujjatlarni o‗rganish, ulardan eng muhimlarini ajratish, tashqi muhitga tarqatish, u yoki bu shaklda umumlashtirilgan natijalarni tayyorlash;
  

• 
  axborot resurslari sektori - axborot resurslarini yig‗ish, tizimga keltirish va turkumlash; rahbar xodimlar uchun turli xil mavzulardagi axborotlarni tayyorlash.
  

Ko‗rsatilgan vazifalar belgilangan tuzilmalarni ajratish orqali detallashtirilishi mumkin. Bayon etilgan model yuqori texnologiyalar bozorida faoliyat ko‗rsatadigan keng xizmat ko‗rsatish doirasiga ega bo‗lgan yirik korxonalarga mo‗ljallangan.

Shunday qilib, firma innovatsiya boshqaruvining nazariy modeli quyidagi komponentlarni o‗z ichiga oladi:

• 
  ratsionalistik;
  

• 
  innovatsiyali;
  

• 
  strategik;
  

• 
  tashkilotchilik madaniyati;
  

• 
  gumanitar;
  

• 
  analitik informatsiyalashgan;
  

• 
  antiinqiroz;
  

• 
  xodimlarni boshqarish.
  

Sifatni boshqarishga zamonaviy yondashishning mohiyati «iste‘molchilar talabini qondirish» so‗zi orqali ifodalanishi mumkin.

Bu shior odatiy bo‗lmagan quyidagi tarkibga ega: bunga ko‗ra mijoz nafaqat oxirgi iste‘molchi, balki ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisi hisoblanadi. Boshqa so‗z bilan aytganda, har bir ishchining asosiy vazifasi, texnologik jarayonning keyingi ishtirokchisi talablariga to‗g‗ri keladigan mehnat sifatiga erishish hisoblanadi. Sifatni boshqarishning bunday falsafasiga rioya qilish oxirgi iste‘molchining talabini to‗la qondirish imkonini beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan
265

holda, shuni aytishimiz mumkinki, mahsulotning raqobatbardoshligini ta‘minlash tizimli yondashuv usulining asosi hisoblanadi.

Marketing tadqiqotlari asosida tizimli yondashishni qo‗llashdan oldin tovar va xizmatlarning chiqish parametrlari tuziladi, ya‘ni nima ishlab chiqarish, qanday sifatda, qanday xarajatlar bilan, kimga va qanday narxlarda sotish kabilar. Me‘yorlar bo‗yicha tovar chiqishi raqobatbardosh bo‗lishi lozim. Keyin esa kirish parametrlari, ya‘ni jarayon uchun qanday resurs va axborotlar kerakligi aniqlanadi.
Resurs va axborotlarga talab tashkiliy-texnik va ishlab chiqarishning ijtimoiy darajasi: texnik darajasi, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkillashtirish, personalni boshqarish va tashqi muhit parametrlarini o‗rganishdan keyin bashoratlanadi.
Bunday holatda tovarning raqobatbardoshligini ta‘minlash uchun:

• 
  marketing tadqiqotlarining natijalari tovar yetkazib berish vaqtiga eng so‗nggi yangiliklarni ta‘minlab berishi kerak;
  

• 
  «kirish» tizimining a‘lo sifatda bo‗lishi;
  

• 
  tashkiliy-texnik va ijtimoiy tizimlar sifatli «chiqish»da sifatli «kirish» tizimlarini ishlab chiqish imkoniga ega bo‗lishi kerak.
  

«Chiqish» tizimining yuqori sifatini ta‘minlash uchun, birinchi navbatda, «kirish» tizimining yuqori sifatini ta‘minlash lozim.

Keyin esa tashqi muhit va jarayonlarning yuqori sifatini ta‘minlash zarur. Agar «kirish» sifati korxonada qoniqarli bo‗lsa (korxona texnologiyasi, kadrlari, jihozlari), u holda «chiqish» sifati ham qoniqarli bo‗ladi.
Agar «kirish» sifati a‘lo bo‗lib, jarayon sifati qoniqarli bo‗lsa, u holda «chiqish» sifati ham qoniqarli bo‗ladi, ya‘ni «chiqish» sifatining baxosi undan oldingi elementlarning eng past baxosiga teng bo‗ladi.
«Chiqish» sifatini boshqarish, buyumlarni iste‘molchilar talablariga butunlay mos keluvchi sifat tasniflari bilan ishlab chiqarishni ta‘minlovchi maqsadga qaratilgan faoliyat tushuniladi.
266

Mahsulot sifatini baholash va uni boshqarish zaruriyati quyidagilarda namoyon bo‗ladi:

• 
  rejalashtirish va istiqbolni belgilashda;
  

• 
  yangi mahsulot yaratish variantini tanlashda;
  

• 
  normativ (me‘yoriy) hujjatlarni ishlab chiqishda;
  

• 
  mahsulot sifatini nazorat qilishda;
  

• 
  mahsulot sifatini oshirgani uchun xodimlarni rag‗batlantirishda;
  

• 
  sifat to‗g‗risida axborot yig‗ishni tashkil etishda va hokazo hollarda.
  

Sifatli tovar deganda, uning mustahkamligi, chidamliligi, iste‘mol

xususiyatlari, tashqi ko‗rinishi, standartlashtirilganlik va takomillashtirilganlik darajasi, tayyorlanish texnologiyasi va boshqalarni o‗zida jam etgan tovar tushuniladi. Mahsulot sifati mazkur tovardan, ma‘lum ijtimoiy ehtiyojning mazkur iste‘mol qiymatidan qoniqqanlik darajasini ifodalaydi. Mahsulot sifati xomashyo ishlab chiqarish vositalarining sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samarada namoyon bo‗ladi.
Xomashyo sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samara:

• 
  materiallar sarfi normalarining kamayishida;
  

• 
  unga ishlov berishga qilinadigan mehnat sarfining qisqarishida;
  

• 
  pirovard mahsulot chiqishining ko‗payishida;
  

• 
  mahsulot sifatining yaxshilanishida namoyon bo‗ladi.
  

• 
  mehnat unumdorligining oshishida;
  

• 
  mashinalar chidamliligining uzayishida;
  

• 
  zaxiradagi mashinalarga bo‗lgan talabning qisqarishida;
  

• 
  ta‘mirtalab mashinalar sonining kamayishida;
  

• 
  kapital sarflarga bo‗lgan tejamkorlikda namoyon bo‗ladi va h.k. Mahsulot sifatiga quyidagi omillar ta‘sir ko‗rsatadi:
  

267

• 
  ishlab chiqarish vositalari sifati;
  

• 
  xomashyo, materiallar sifati;
  

• 
  ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqligi, tashabbuskorligi, izlanuvchanligi va ijodiy yondashuvi;
  

• 
  ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish san‘ati.
  

Sifat menejmenti mahsulot ishlab chiqarishning har bir bosqichida sifat haqida qayg‗urishni anglatadi. Shu nuqtayi nazardan sifatni boshqarish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‗z ichiga oladi:

• 
  ishlab chiqarishgacha – konstruksiyalash, samarali texnologiyani, standartlarni ishlab chiqish va h.k;
  

• 
  ishlab chiqarish jarayonida – bu yerda yaroqsiz mahsulotni ishlab chiqarishga yo‗l qo‗ymaslik;
  

• 
  ishlab chiqarishdan keyingi bosqich - saqlash, sotish, tashish, xizmat ko‗rsatish va boshqa jihatlar ustidan qattiq nazoratni o‗rnatish.
  

Sifatni nazorat qilish ham uch bosqichdan iborat:

• 
  kelayotgan xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlarni tekshirish.
  

Kirish nazorati:

• 
  ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar parametrlarni tekshirishdan iborat ehtiyoj yoki joriy nazorat;
  

• 
  tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish nazoratlariga bo‗linadi.
  

Sifatni nazorat qilish - mahsulot sifati ko‗rsatkichlarining belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirishdir.

Yangi boshqaruv falsafasiga va «jimjit boshqaruv inqilobi»ga
asoslangan bunday nazariy model zamonaviy firmalarni rejalashtirishning asosiga bo‗lishi mumkin. Bozorda yana bir komponent orqali harakat qilish mumkin - bu ishlab chiqarishning ijtimoiy rezervlarini texnik-iqtisodiy aspektlar bilan organik aloqaga jalb qilish firma, konseptual strategik boshqaruvining asosiy talabi bo‗lib qoldi.
268

Buning natijasida bozorda firma ishlovchanlik qobiliyatini, o‗zining raqobatbardoshligini aniqlashi mumkin.