N. Rahmatullayeva A. Kamalov ijtimoiy menejment

10-BOB. IJTIMOIY MENEJMENTDA TASHKILIY
MUNOSABATLAR

10.1. Tashkiliy munosabatlarning asosi.
10.2. Tashkiliy munosabatlarga ta‟sir etuvchi omil.

10.1. Tashkiliy munosabatlarning asosi

Jamiyatda mavjud barcha tashkiliy munosabatlar ikki xil ma‘no kasb etishi mumkin. Birinchisi – boshqarish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar. Bular aniq maqsad qo‗yilgach, unga erishish usullari aniqlangandan keyin ishchilarni o‗z joyiga qo‗yish, vazifalarni belgilash, huquq va majburiyatlarini aniqlab berish kabi munosabatlar ko‗rib chiqiladi. Boshqaruv munosabatlarining bu qismi tashkiliy munosabatlarning asosi bo‗lib, boshqaruv samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Tashkiliy munosabatlarning ikkinchi ma‘nosi - jamiyat ijtimoiy tizimchalarga birligi sifatida namoyon bo‗lib, har biri o‗z ichki tuzilmasiga ega. Ma‘lumki, har bir jamiyat tizimchalari, ijtimoiy institut tashkiliy munosabatlar bilan bog‗liq bo‗lib, boshqaruv faktorlari bilan, ya‘ni faollik, kuchli faoliyatdagi rejalashtirish, koordinatsiya, korreksiya va nazorat qilish bilan ishtirok etadi. Boshqaruv subyektini tashkillashtirish tashqi ta‘sir va o‗zini-o‗zi tashkillashtirish jarayoniga bog‗liq.
Tashkilotning ikki formasi mavjud: rasmiy va norasmiy; o‗z navbatida tashkilotning 2 turi ham farqlanadi. ―Tashkilot‖ atamasi ijtimoiy birlashuvlarning shakli sifatida qo‗llaniladi. Inson tabiatan ijtimoiy hodisa bo‗lganligi sababli ham turli jamoa hamda uyushmalarda birlashadi. Insonning hamma faoliyati tashkiliy uyushgan holda kechadi,

185

shuning uchun ham shaxslarning jamoaviy faoliyat ko‗rsatishlari va ularning tashkiliy shakllarda nechog‗li uyushganligini o‗rganish muhim. Kundalik amaliyotda tashkilot tushunchasi ko‗p uchrasada, biroq u turli ma‘nolarda ishlatiladi. Shuning uchun ham ishni tashkilot atamasining mazmunini ochib berishdan boshlaymiz. Rus sotsiologi A.I.Prigojin tashkilot atamasi uch xil ma‘noga ega, deb izoh beradi.
Tashkilot - muayyan guruh doirasida yangi me‘yorlarni ishlab chiqishni, barqaror aloqalar o‗rnatishni, ijtimoiy guruh a‘zolarining sa‘y-harakatlarini muvofiqlashtiruvchi uyushmadir. Bu kabi faoliyat, eng avvalo, «tashkil qilish» so‗zi bilan ifodalanadi. Boshqacha aytganda, bu faoliyat hamkorlik kuchi yordamida guruhda o‗zaro kelishilgan harakatlar uchun sharoitlar yaratishga qaratiladi. Masalan, muayyan korxona rahbari ishlab chiqarish jarayonini tashkil qiladi. Bunda u qo‗l ostidagi kishilarni ish joylariga shunday taqsimlashi lozimki, buning natijasida ma‘lum ishlarning bajarilish tezligi, uzluksizligi, unumdorligi ta‘minlanishi kerak bo‗ladi. Bundan tashqari, u o‗zaro almashinuvni ta‘minlashi, ishlab chiqarishni, ish kuni tartibini, korxona ishchilari va ta‘minotchilarining o‗zaro harakatlari me‘yorlarini tashkil qilishi kerak. Bu faoliyat ishlab chiqarish jarayonining tashkiloti deb ataladi
Tashkilot deganda, biror-bir obyektning belgisi, uning tartibga solingan strukturaga ega bo‗lish xususiyati nazarda tutiladi. Bu ijtimoiy obyektning bir-biri bilan o‗zaro bog‗langan qismlardan tashkil topishini va qandaydir ichki tuzilishga ega bo‗lishini bildiradi. Bu ma‘noda ―tashkilot‖ atamasi tashkil etilgan va tashkil etilmagan strukturalarni farqlash uchun ishlatiladi. Agar biror-bir ijtimoiy guruh barqaror ijtimoiy rollarga (ya‘ni har bir kishi o‗z vazifasini bajarishi) ega kishilarning xatti-harakatini tartibga soladigan qoida va qonunlarga hamda boshqa guruhlar bilan tartibli aloqalarga ega bo‗lsa, bunday guruhni uyushgan guruh deb ataydilar.

186

Tashkilot deyilganda, ma‘lum ijtimoiy vazifani bajaradigan, sun‘iy ravishda tashkil qilingan ijtimoiy guruh tushuniladi. Masalan, maktab - yosh avlodga ta‘lim berish vazifasini bajaradigan muayyan miqdordagi kishilardan iborat ijtimoiy guruhdir. Bu ma‘noda bank – pulni to‗plash, taqsimlash va tartibli foydalanish vazifasini bajarishda ishtirok etadigan kishilardan iborat bo‗lgan tashkilotdir.
Yuqorida sanab o‗tilgan tashkilot tushunchasining uch ma‘nosi bir-biri bilan chambarchas bog‗liq. Har qanday uyushgan guruh (bu tushunchaning uchinchi ma‘nosi), uni tashkil qilish, ya‘ni uning ichki strukturasini, aloqa tizimlarini, madaniy xususiyatlarini tashkil qilish hamda ijtimoiy rollarni taqsimlash faoliyati davomida vujudga kelishi lozim. Agar ushbu uyushgan guruh shakllanadigan bo‗lsa, u holda biz tashkil qilingan deb ataladigan ichki sifatga ega bo‗lgan tashkilotni nazarda tutamiz.
Jamiyatda «tashkilot» atamasining yuqorida ko‗rib chiqilgan ma‘nolari tashkilot mohiyatini tushunishga va uning ilmiy ta‘rifini topishga imkon beradi.
Fanda tashkilotning juda ko‗p ta‘riflari mavjud. Bu ta‘riflarda tashkilot ko‗pincha ratsional tizim yoki maqsadga erishishga yo‗naltirilgan tizim sifatida namoyon bo‗ladi. Tashkilotga quyidagicha ta‘rif berishimiz mumkin: tashkilot, eng avvalo, o‗zaro bog‗langan va o‗ziga xos maqsadlarga erishishga yo‗naltirilgan ijtimoiy guruhdir. Har qanday tashkilot a‘zolarining xatti-harakatini ma‘lum ma‘noda umumiy natijaga erishish uchun uyg‗unlashtira olsa, bunday tashkilot maqsadga muvofiqli hisoblanadi. Masalan, korxona ma‘lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗yish uchun, siyosiy partiya siyosiy dasturini amalga oshirish uchun, shifoxona esa bemorlarni davolash uchun faoliyat yuritadi.
Bundan tashqari, tashkilotlar – yuqori darajada rasmiylashgan guruhlardir. Ularning ichki strukturasi shu ma‘noda yuqori darajada
187

rasmiylashganki, bunda tashkilot doirasidagi qonun-qoidalar, ish tartiblari amalda uning hamma a‘zolarining faoliyatini qamrab oladi. Ular aniq va ravshan tuzilgan va hamma rollarni va rolli aloqalarni o‗z ichiga oladi. Tashkilot strukturasida u yoki bu mavqelarni bajarayotgan individlarning shaxsiy sifatlaridan qat‘i nazar, ularga rolli harakatlar taqdim etiladi. Rahbar, uning o‗rinbosarlari yoki ijro etuvchilar shaxsiy sifatlaridan qat‘i nazar xizmat doirasida o‗zaro munosabatlarini belgilab beradigan qonun-qoidalarga bo‗ysunib bajaradilar.

Yuqorida sanab o‗tilgan asosiy xususiyatlardan kelib chiqib, tashkilotni ma‘lum maqsadlarga erishishga yo‗naltirilgan va yuqori darajada rasmiylashgan strukturaga ega bo‗lgan ijtimoiy guruh deb ta‘riflash mumkin.
Ijtimoiy tashkilotlarga quyidagi xususiyatlar xos:

1. 
   Har qanday tashkilot o‗z maqsadiga ega, chunki u aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun tuziladi va uning faoliyati maqsadga erishganlik darajasi bilan baholanadi. Bunda tashkilot kishilar xatti-harakatini tartibga solish va birlashtirish vazifasini bajaruvchi vosita ekanligini anglatadi.
   

2. 
   Maqsadga erishish uchun tashkilot a‘zolari o‗ziga xos rol va status (mavqe)lar bo‗yicha taqsimlanishga majburdirlar. Shunga muvofiq, ijtimoiy tashkilot o‗zining a‘zolari tomonidan bajarilishi kerak bo‗lgan ijtimoiy holat va rollarning murakkab, o‗zaro bog‗langan tizimini ifodalaydi. Ijtimoiy tashkilot kishiga taqdim qilingan ijtimoiy status va ijtimoiy rol doirasida hamda o‗sha ijtimoiy tashkilot doirasida qabul qilingan me‘yorlar va qadriyatlar chegarasida o‗z ehtiyoj va manfaatlarini qondirishga imkon beradi.
   

3. 
   Tashkilot mehnat taqsimoti va uni ixtisoslashtirish asosida vujudga keladi. Shuning uchun ham ijtimoiy tashkilotlarda turli gorizontal strukturalar bo‗ladi. Lekin tashkilotning muhim xususiyatlaridan biri - unda boshqaruvning vertikal (iyerarxiyali, ya‘ni
   

188

pillapoya) shaklda bo‗lishidir. Aynan shu yerda boshqaruvchilar va boshqariluvchilar harakati yaqqol ko‗zga tashlanadi. Boshqaruvning
iyerarxiyaga (pillapoya shaklida) asoslanganligi maqsadga muvofiqlilikni ifoda etadi.

4. 
   Boshqaruv tizimi tashkilot faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish uchun o‗ziga xos vositalarga ega. Bu vositalar orasida institutsional yoki ichki tashkiliy deb ataladigan me‘yorlar, ya‘ni ma‘lum vakolatlarga ega bo‗lgan o‗ziga xos institutlarning faoliyati bilan tuziladigan me‘yorlar muhim rol o‗ynaydi. Mazkur institutlar me‘yoriy talablarni hayotga joriy qiladi va o‗ziga xos ta‘siri bilan ularni qo‗llab-quvvatlaydi. Yuqoridavgi to‗rt omil asosida muayyan tashkilot o‗zaro aloqa harakat va munosabatlarni tartibga soladigan maqsad, aloqa va me‘yorlar tizimi sifatida paydo bo‗ladi.
   

Tashkilotning o‗ziga xos belgilarini farqlash bilan birga sotsiologlar tashkilotlarni ma‘lum turlarga ajratishadi. Eng avvalo, ijtimoiy tashkilotlar rasmiy va norasmiy tashkilotlarga bo‗linadi. Bu kabi turlarga ajratish me‘zoni, ularda mavjud bo‗lgan aloqa, o‗zaro harakat va munosabatlarning rasmiylashganlik darajasi hisoblanadi. Sotsiolog A.I.Prigojin «Rasmiy tashkilot - aloqa, status va rollarni ijtimoiy rasmiylashtirish asosida tashkil qilish usulidir», – deb izoh beradi. Rasmiy tashkilotning asosida ixtisoslashtirish natijasida paydo bo‗ladigan mehnat taqsimoti yotadi. Mehnat taqsimoti status-mansablar tizimi ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. Har qanday status va mansablar ma‘lum vazifalarni bajarishga mo‗ljallanganki, natijada hamma vazifalar tashkilot a‘zolari o‗rtasida taqsimlanadi. Mansab statuslari vazifalar bo‗yicha iyerarxiya (pillapoya) shaklidagi struktura asosida, turli tashkiliy bo‗limlar esa bo‗ysunuvchilar tamoyili asosida yo‗lga qo‗yiladi.

Rasmiy tashkilotning faoliyati rejalashtiradigan va me‘yorga soladigan regulyatorlarni, mansab xatti-harakatining me‘yor va
189

namunalarini, faoliyat dasturlarini, rag‗batlantirish tamoyillarini o‗z ichiga oladi.

Amerikalik sotsiolog A. Etsioni rasmiy tashkilotlarni uch asosiy: majburiy, erkin va utilitar (manfaatli) tashkilotlarga ajratadi. Erkin tashkilotlar deyilganda, kishilar ixtiyoriy ravishda a‘zo bo‗ladigan va a‘zolikdan ixtiyoriy ravishda chiqadigan tashkilotlar nazarda tutiladi. Bularga Qizil yarim Oy jamiyati, Yashillar harakati, jamoa tashkilotlari, Xotin-qizlar jamiyati yaqqol misol bo‗la oladi. Kishilar erkin tashkilotlarga bo‗sh vaqtlarini unumli o‗tkazish, o‗z dunyoqarashlariga yaqin kishilar bilan aloqa o‗rnatish, muayyan ijtimoiy xizmatlarni amalga oshirish, ma‘lum ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun a‘zo bo‗ladilar. Kishilar ba‘zan o‗zlari istamagan holda yoki majburiy ravishda ba‘zi tashkilotlarning a‘zolari bo‗lib qoladilar. Bunday tashkilotlar majburiy tashkilotlar deb ataladi. Majburiy tashkilotlarga axloq tuzatish shifoxonasi, qamoqxona, turma, armiya va boshqalar misol bo‗ladi.
Ba‘zan kishilar ma‘lum amaliy sabablar, foyda yoki manfaat tufayli tashkilotlarga qo‗shiladilar. Bunday tashkilotlar utilitar (manfaatli) tashkilotlar deb ataladi. Universitetlar, korporatsiyalar, birlashmalar, firmalar, davlat muassasalari kishilarning ma‘lum manfaatlarini qondirish uchun tuziladigan tashkilotlarga kiradi. Utilitar (manfaatli) tashkilotlar erkin va majburiy tashkilotlar orasida yotadi. Masalan, biz biror-bir tashkilotga majburiy ravishda ishga qabul qilinmaymiz, lekin o‗zimizning turmush darajamizni yo‗lga qo‗yish uchun ishlashga mas‘ulmiz.
Har qanday rasmiy tashkilot boshqaruv tizimiga ega. Tashkilotning boshqaruv shakllari: ozchilik hokimiyati - aligarxiya; bir kishi hukmronligi - avtokratiya; xalq hokimiyati - demokratiya singari yunonlarning boshqaruv usullaridan kelib chiqib yaratilgan.

190

Bu tushunchani sotsiologik nuqtayi nazardan olib qarasak, boshqaruv - bu institut, ma‘muriyat korxona yoki boshqa maqsadli guruhlar faoliyatining yuqori darajada aniqlik va samarali ishlashini ta‘minlaydigan tizimdir. Sotsiologiyada boshqaruv tizimining tasnifini baholashda bir-biriga zid bo‗lgan fikrlar mavjud. Nemis sotsiologi M.Veber boshqaruvning imkoniyatlarini juda yuqori baholaydi va uni ideal tip sifatida tahlil qiladi. M.Veberning fikricha, boshqaruvning ideal tipi quyidagi xususiyatlarni o‗z ichiga oladi:

• 
  boshqaruv faoliyati doimo amalga oshiriladi;
  

• 
  boshqaruv organiga kiradigan shaxslar shaxsan erkindirlar, lekin ular bajaradigan vazifalari doirasida harakat qiladilar;
  

• 
  mansab va statuslarning iyerarxiya asosida taqsimlanishi;
  

• 
  har bir mansab va statuslarning vazifalari aniq belgilangan bo‗ladi;
  

• 
  kishilar shartnoma asosida ishga olinadilar;
  

• 
  ishchi va xodimlarni tanlash ularning ma‘lumotiga qarab amalga oshiriladi;
  

• 
  boshqaruv apparati tomonidan chiqarilayotgan har qanday buyruq, qaror, qonun-qoidalar hujjatlashtiriladi va saqlanadi;
  

• 
  mansabdor shaxslarning xatti-harakati, faoliyati, ma‘lum vositalar orqali nazorat qilinadi;
  

• 
  boshqaruv faoliyati o‗ziga xos kasbga aylanadi;
  

• 
  mansabdorlarni tayyorlash bo‗yicha ta‘lim tizim mavjud bo‗ladi. Boshqaruv tizimi to‗g‗risidagi M.Veber ta‘limoti zamonaviy
  

sotsiologlar tomonidan tanqid ostiga olindi, masalan, T.Parsons, A.Goldner nuqtayi nazaricha hokimiyatning ikki tipi - iyerarxiyada tutgan mavqe va kasbiy bilim bir-biriga qarama-qarshi keladi. Boshqaruvchi hokimiyati buyruqqa asoslanadi, shuning uchun ham unga bo‗ysunish ixtiyoriy bo‗lmaydi Mutaxassisga bo‗ysunish uning ijtimoiy va kasbiy statusini tan olish bilan bog‗liq. Bu ikki asosiy hokimiyat o‗rtasidagi ziddiyat doimiy nizolar uchun asos bo‗ladi.

191

Hozirgi kunda har qanday ijtimoiy tashkilotda boshqaruv apparatining bo‗lishi talab etiladi. Agar ushbu boshqaruv tizimi bo‗lmaydigan bo‗lsa, tashkilot faoliyatini yo‗lga qo‗yish juda mushkul bo‗ladi. So‗nggi yillarda fan va texnikaning rivojlanishi, ayniqsa, kompyuter tizimining keng joriy qilinishi natijasida boshqaruv tizimida ma‘lum sifatiy o‗zgarishlar ro‗y bermoqda. Bularni tahlil qilish va o‗rganish yangi tadqiqot vazifasi hisoblanadi.

Norasmiy tashkilotlarga quyidagi klubni misol qilishimiz mumkin. Moskvadagi ―Matiz‖ avtomobili ishqibozlari klubi uch yoshga to‗ldi. ―Matiz klubi‖ qatnashchilarining uchrashuvi bo‗lib o‗tdi. Mazkur klub norasmiy tashkilot bo‗lib, uning a‘zolari o‗zlarining avtomobil borasidagi hamfikrlar jamoasining uch yilligini nishonlashdi. ‖Matiz‖ ishqibozlari hamjamiyati onlayn tarzida ham muloqotda bo‗ladilar. Dildan suhbatlashish, bahslashish, hazil qilish, xullas, bo‗sh vaqtlarini birga o‗tkazish – bu chindan ham matizchilarga xos. Yaroslavskdagi qahvaxonalardan birida qariyb 38 kishi yig‗ildi. Ular klub forumlarining doimiy qatnashchilari ularning moderatorlaridir.
Tadbirda ―UzDaewoo‖ kompaniyasi vakillari o‗z hurmatlarini bildirish va sovg‗a, ya‘ni firma belgisi tushirilgan soatlar, futbolkalar, esdalik buyumlari va boshqa yoqimli mayda-chuydalarni ulashish uchun hozir bo‗ldilar. Klub a‘zolari avtomobil ishlab chiqaruvchi korxona vakillari bilan bevosita muloqotda bo‗lish imkoniyatidan foydalandilar.
Istaklar bildirilib, qiziqtirgan savollar berildi va, albatta, kelgusidagi o‗zaro hamkorlik doirasi kelishib olindi. Hamjamiyat, shuningdek, avtomobil ishlab chiqaruvchisidan STOda ta‘mirlash vaqtida ba‘zi hollarda paydo bo‗ladigan ma‘lum muammolarni hal qilishda yordam berishni iltimos qildi. Hech bir mulohaza e‘tiborsiz qolmadi, javob tavsiyasi faqatgina ushbu markaning rasmiy dilerlarida ta‘mirdan o‗tishdir. Bir so‗z bilan aytganda, muloqot foydali o‗tdi. ―UzDaewoo‖ ―Matiz klubi‖ning qatnashchilariga o‗z minnatdorchiligini bildirdi.
192

―Matiz‖ katta shahar uchun ideal avtomobildir. O‗zining ixchamligi va harakatchanligi tufayli unga hech qanday tiqilinchlar muammo emas. Tor ko‗chada hech bir qiynalmasdan avtomobilga joy topish va avtomobillar zich bo‗lgan yo‗lda ham suvga tushgan baliq singari qiynalmay harakatlanish mumkin.

―Matiz‖ning original va esda qolarlik dizayni jahonning eng yirik brendlari bilan hamkorligi bois tanilgan mashhur italyan avtomobil atelyesida ishlab chiqilgan. Mashinaning har jihatdan qulay bo‗lgan saloni motor bo‗limidan butunlay ajralgan bo‗lib, shovqindan xoli, 0,8 yoki 1 l hajmli tejamkor dvigateli tufayli ―Matiz‖ atigi bir litr yoqilg‗i bilan 22,2 kmni bosib o‗tishga qodir.
Bozorda mavjud bo‗lgan obyektiv muammolarga qaramasdan, 2009-yilning dastlabki oylari yakunlariga ko‗ra ―UzDaewoo‖ avtomobillari Rossiyada eng ko‗p sotiladigan xorijiy avtomobillari markalari orasida o‗ninchi o‗rinni egalladi. Mart oyida ―Nexia‖ eng ommaviy modellar orasida 4-o‗rinni, ―Matiz‖ esa 5-o‗rinni egalladi. Umuman olganda, 2009-yilning birinchi choragida avtomobillar sotilishiga oid ma‘lumotlarga ko‗ra, ―Matiz‖ Rossiyada ―A‖ sinfidagi eng ommaviy model deb tan olingan.