N. R. Yusupbekov, D. P. Muxitdinov texnologik jarayonlarni modellashtirish va

1.3.2.  Tizimning konseptual modelini qurish va 

uni shakllantirish

Mashinali modellashtirishning birinchi bosqichida - S   tizimning 

M

k

  konseptual  modelini  qurish  va  uni  shakllantirishda  -  model 

shakllantiriladi  va  uning  shakllangan  sxemasi  quriladi,  ya’ni  bu 

bosqichning  asosiy  vazifasi  obyektning  ma'noli  tavsifidan  uning 

matematik  modeliga,  boshqacha  so‘z  bilan  aytganda,  shakllantirish 

jarayoniga o‘tishdir.

24

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hoziiyi  vnqtda  EHM  da  tizimlami  modellashtirish  —   yirik 

tizimlar  lnvsillarini  baholashning eng universal va samarali usulidir. 

Bu  islidn  eng  ko‘p  mas’uliyatli  va  eng  kam  shakllangan  lahzalari  S 

(i/im  va  I'  lashqi  muhit orasidagi  chegarani o‘tkazishdir, tizim tavsi- 

llni  soddalashtirish  va avval  konseptual,  keyin  esa tizimning shaklli 

moddim  qurishdir.  Model  monand  bo‘lishi  shart,  bo‘lmasa  model- 

Iashlii isliiiing  ijobiy  natijalarini  olib  boimaydi,  ya’ni  tizimning 

ishlash  jaiayonini  monand  boim agan  modelda  tadqiq  qilish  umu- 

man  ma'noni  yo‘qotadi.  Adekvat  model  deb  S  tizimni  modelini 

ishlab  cliiquvdiini  tushunchasining  darajasida  m aium   yaqinlik 

bilan  E  (asliqi  muhitda  uning  ishlashini  aks  ettiruvchi  modelga 

aytiladi.  Blokli  lamoyil bo‘yicha tizimni ishlash modelini qurish eng 

oqilonadir.  lhmday  model  bloklarining  uchta  avtonom  guruhini 

ajratish  mumkiii.  Birinchi  guruh  bloklari  o‘zidan S tizimga E tashqi 

muhitni  ta'sir  qilish  imitatoridir;  ikkinchi  guruh  bloklari  tekshirila- 

yotgan  S  (izimning  aslida  ishlash jarayonining  modelidir;  uchinchi 

guruh  bloklari  yordamchilar  va  ikkita  birinchi  guruh  bloklarining 

mashinali  amalga  oshirish uchun hamda modellashtirish natijarlarini 

qayd  qilish  va  qayta  ishlash  uchun  xizmat  qiladi.  Ayrim  gipotezali 

tizimni  shu jarayon  modeliga  ishlash jarayonining  tavsifidan  o‘tish 

mexanizmini  ko‘rib  chiqamiz.  S   tizimning  ishlash  jarayoni  xos- 

salarini  tavsiflash  haqida,  ya’ni  1.5  a-rasmda  ko‘rsatilganday  kvad- 

ratlar bilan shartli tasvirlangan  uning  A/K  konseptual modeli haqida 

ayrim  elementlar  majmui  sifatida,  ko‘rgazma  uchun  tushunchani 

kiritamiz.

S   tizimni,  E  tashqi  muhitni  ta’siri  va  h.k.  tadqiq  qilinayotgan 

ishlash  jarayonining  bu  kvadratlari  o ‘zida  ayrim  nimjarayonlami 

namoyon  etadi.  Bu  talqindagi  tizimning  tavsifidan  uning  modeliga 

o ‘tish  tavsifning ayrim  ikkinchi  darajali elementlarini (elementlar 5- 

8,  39-41,  43-47)  chiqarib  tashlashga  olib  keladi.  Bu  elementlar 

model  yordamida  tadqiq  qilinayotgan jarayonlarning ketishiga  katta 

Ufisir qilmaydi deb taxmin ailinadi.

Elementlarning  bir  qismi  (14,  15,  28,  29,  42)  passiv  aloqalar h\ 

bilan almashtiriladi,  ular tizimning (1.5  b-rasm)  ichki xossalarini aks 

ettiradi.  1-4,  10,  11,  24,  25  elementlarning  ayrim  qismi  x  kiruvchi 

omillar  va 

tashqi  muhit  ta’sirlari  bilan  almashtiriladi.  Kom- 

binatsiyalangan  almashtirishlar ham  bo‘lishi  mumkin:  9,  18,  19,  32,

25

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

33  elementlar h2  passiv  aloqa va E tashqi  muhitning ta’siri  bilan  al- 

mashtirilgan.  22,  23,  36,  37  elementlari  u  tashqi  muhitga tizimning 

ta'sirini aks ettiradi.

I_____________________________________________________________________________ J

1.5-rasm. Tizimning modeli:  a) konseptual; b) blokli.

S  tizimning  qolgan  elementlari,  tadqiq  qilinayotgan  tizimning 

ishlash  jarayonini  aks  ettiruvchi  S\,  S\\,  5’m  bloklarga  guruhlanadi. 

Blokiarning  har  biri  yetarli  darajada  avtonomdir,  bu  ular  orasidagi 

eng  kichik  aloqalar  sonida  ifoda  etiladi.  Bu  bloklar  xulqi  yaxshi 

o ‘rganilishi  va  ularning  har  biri  uchun  matematik  model  qurilishi 

kerak.  Matematik  model  o‘z  navbatida  qator  nimbloklarga  ega 

bo‘Iishi  mumkin.  Tadqiq  qilinayotgan  S   tizimning  ishlash  jarayo- 

nining  qurilgan  blokli  modeli  olingan  modelning  mashinali  amalga 

oshirishda  o ‘tkazilishi  mumkin,  bu jarayon  tavsifning  tahlili  uchun 

belgilangan.  Modellashtirilayotgan  S  tizimning tavsifidan  blok  usuli 

bo'yicha  qurilgan  uning  modeli  MK  ga  o ‘tgandan  keyin,  turli 

bloklarda  o ‘tayotgan  jarayonlarning  matematik  modellarini  qurish 

kerak.  Tizim  S  ishlash  jarayonining  tavsiflarini  aniqlaydigan  tizim 

strukturasi,  algoritmlar  xulqi,  tizimning  parametrlari,  tashqi  muhit- 

ning  E  ta’sirlari,  boshlang‘ich  shartlar  va  vaqtga  bog‘liqlikdagi 

matematik  model  o‘zida  bogTanishlar  majmuini  ifoda  etadi

26

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(m;is;il;iti,  tenglamalar,  mantiqiy  shartlar,  operatorlar).  Matematik 

moilel  tadqiq  qilinayotgan  tizimning  ishlash  jarayonini,  ya’ni 

iatayonning  shaklan  (matematik)  tavsifmi  o‘tkazilayotgan  tadqiqot 

doirasidagi  zaruriy haqiqatga yaqinlashish darajasi  bilan  formallashi 

natijasi  hisoblanadi.

Shakllantirish  imkonini  namoyish  etish  uchun  ayrim  gipotetik S 

lizimning 

ishlash  jarayonini 

ko‘rib  chiqamiz. 

Bu 

tizimni

i'i(t),  rd O .....tavsiflar bilan,  ht,  /z,,...,/?^  parametrlari bilan,

«i  \ ....... \-nX  kirish  ta?sirlari  va  vl5  v2,...,v„(/  tashqi  muhit  ta’siri

mavjmlligida  m  nimtizimlarga  ajratish  mumkin.  Unda jarayonning 

maicmnlik  modeli  bo‘lib  quyidagi  bog‘lanish  tizimi  xizmat  qilish 

iimmkin;

V/(0  /)(x,.x2.... xllX:  v/,  v2,...,vny;  h,,  h2l...,  h„H;  t);

y/O  /;.(\,.v..... v„,v,-  v/, 

v

;,...,

v

„

k

  h,,  h2,...,  h„H;  t);

VntlH  /m

( '  

hXj

..... V/,  v;,...,vn|/; 

h,,  h

2, ..., 

h„H;  t).

A|:aida 

...../\ 

funksiyalar  ma'liim  bo‘lganda,  unda

I" 'i-.  laui'Jilai  S  lizinini  islilash jarayonining  ideal  matematik modeli 

l'"  lib  i hiqurdi.  fckin  amalda  yirik  tizimlar  uchun  oddiy 

I  "'i inislulagi  modelni  olish  ko‘pincha  mumkin  emas,  shuning 

ii'  1

1

iiii  odaida  S  (izimning  ishlash  jarayoni  qator 

elementar 

nuii|iiinyonlnrga  ajratiladi.  Bunda  nimjarayonlarga  ajratishlarni 

'.Imiidnv  o'lkazish  kcrakki,  shakllanishda  qiyinchiliklar  tug‘dirish 

I

m

.

i

I 

.'iuir.  va  ayrim  nimjarayonlar  modellarini  qurish  oddiy 

I" 1  li-.lii  l..-i.il' 

Shimday  qilib,  bu  bosqichda  nimjarayonlaming 

'•liiiklluur.il  nmhiyali  namunaviy  matematik  sxemalarni  tanlashdan 

ilmial  ho'ladi.  Masalan,  stoxastik jarayonlar  uchun  nimjarayonlami 

luikiblnvchi,  ycchilayotgan  amaliy  masalalar nuqtayi  nazaridan,  real 

lindi'.aliiiniiig  asosiy  xususiyatlarini  yetarli  aniq  tavsiflaydigan 

1 liiminllik  avloinatlar  (/?-sxemalar)  sxemalari,  ommaviy  xizmat 

• 

11

11 >1

1

  K.  1 '.M'inalar) sxemalari  va sh.k.  lar bo‘lishi mumkin.

Slmiulay  qilih,  har  qanday  S  tizimning  ishlash  jarayonini 

'li  ik11,ii

11

-.1

1

idmi  oldin  uni  tarkiblovchi  hodisalami  o‘rganish  kerak. 

Nnlijiula 

o'zidu 

o ‘rganilayotgan 

jarayon 

uchun 

xarakterli

27

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qonuniyatlarni  birinchi  harakatda  aniq  ifoda  etishni  namoyon 

etuvchi  va  amaliy  masalani  qo‘yishdan  iborat  bo‘lgan jarayonning 

mazmunli  tavsifi  paydo  bo‘ladi.  Mazmunli  tavsif  keyingi 

shakllanish  bosqichlariga  boshlang‘ich  material  bo‘lib  hisoblanadi: 

tizimning  ishlash  jarayonini  shakllangan  sxemasiga  va  bu 

jarayonning  matematik  modelini  qurishga.  EHM  da  tizimning 

ishlash  jarayonini  modellashtirish  uchun  jarayonning  matematik 

modelini  muvofiq  modellovchi  algoritm  va  mashinali  dasturga 

o ‘zgartirish kerak.

M

k

  tizimni  va  uni  formallashni  (1.4-rasmga  qarang)  konseptual 

modelini  qurishning  asosiy  nimbosqichlarini  batafsilroq  ko‘rib 

chiqamiz.