N. P. Haydarov
Download 0,97 Mb. Pdf ko'rish
|
neftni termkimyoviy suvsizlantirishda qollaniladigan jihozlar va tindirgichlar hisobi
|
5.Chizmalar ro’yxati (bajarilishi shart bo’lgan chizma va grafiklar) 1. Texnologik rezervuarlar sxemasi 2. Isitish qurilmalarining tizimga ulanish sxemalari 3. Shimoliy Sho'rtan koni neft tayyorlash qurilmasi sxemasi 4. Uch bosqichli neft tayyorlash texnologik sxemasi
6.Malakaviy ish bo’yicha maslahatchilar dots. X.Q.Eshkabilov
7. Malakaviy ishni bajarilishi bo’yicha kalendar grafik
Haftalar soni
Malakaviy ishning bo’limlari
Bo’limning hajmi, bet Umumiy
hajmga nisbatan, %
to’g’risidagi belgi
Izoh
I hafta Kirish 3 5 Bajarildi
I bob. Neftni kon 23
38 Bajarildi
tayyorlash
jarayonlari
II bob. neftni kon 24
41 Bajarildi
tayyorlashda
termokimyoviy
usullarning qo‘llanilishi
Mehnat 6 10
muhofazasi
va texnika
Bajarildi
xavfsizligi
Xulosa 2 3 Bajarildi
2 3 Bajarildi
5 ta A 2 100 Bajarildi 19.06-30.06.17 materiallar formati
Malakaviy ish rahbari Nazarov R.Q. .
Topshiriq olgan kuni _______________________________
Talaba Haydarov N.P._________
K i r i s h
Hozirgi paytda neft va gaz energiyaning asosiy manbai bo‘lib qolganligi uning iqtisodiy va siyosiy mavqeini oshirdi. Hozirgi zamon iqtisodiyotida energiya resurslari yetakchi rol o‘ynaydi. Hatto har bir davlatning ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi energomanbalarni iste’mol qilish darajasi bilan o‘lchanadi. Butun dunyoda qazib olinayotgan foydali qazilmalarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini energiya manbalari tashkil etadi. Neft va gaz muhim kimyoviy xom ashyo bo‘lib, hozirgi zamon sanoati va energetikasi barcha turlarida uning mahsulotlaridan qandaydir miqdorda foydalaniladi. Respublikamiz mustaqilligidan so‘ng, barcha sohalar qatorida neft va gaz sanoati rivojlanishiga alohida e’tibor berilib, to‘liq yoqilg‘i ta’minoti mustaqilligiga erishildi. Mustaqil respublikamizning rivojlanishida hozirgi zamon neft va gaz sanoati qisqa muddatlarda katta muvaffaqiyatlarga erishdi, respublikamiz neft va gaz mahsulotlariga o‘z ehtiyojlarini ta’minlash bilan bir qatorda energiya manbalarini chetga sotishni yo‘lga qo‘ydi. Yangi neft va gaz obyektlari ishga tushirilishi bilan jahon andozalari darajasiga javob beruvchi yuqori texnologik quvvatli ishlab chiqarish qurilmalari foydalanila boshlandi. Neft va gaz qazib olish, tashish, yig‘ish va saqlashda qo‘llaniladigan materiallarning tajavvuzkor korrozion muxitda korroziya tezligining kattaligi va unga qarshi himoyaning o‘z vaqtida qo‘llanilmasligi natijasida har xil ta’sirlarbevaqt buzilishlarga, ishlab chiqarishning to‘xtab qolishi, xom ashyo va tayyor maxsulotlarning behuda isrof bo‘lishi kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. Neft va gaz maxsulotlarining tarkibiy jihatdan turliligi geterogen “neft-gaz-suv” tizimini hosil qilib, ular tarkibidan neftni ajratib olish kon sharoitlaridagina amalga oshiriladi. Neftni qazib olish, tayyorlash jarayoni esa maxsus qurilmalar yordamida kimyoviy reagentlardan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Konlarda foydalaniladigan jihozlarning vaqt o‘tishi bilan korrozion jarayonlar
ta’sirida eskirishi, neft va gaz qazib olish va tayyorlashda qatlam bosimi, suvlanganlik, harorat, quduqlar debiti va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi qazib olinayotgan neft miqdori va sifatiga keskin ta’sir ko‘rsatadi. Neftni quduqlardan qazib olish, tayyorlash jarayonida qatlam xom ashyosining tarkibiy o‘zgarishlariga bog‘liq ravishda turli xildagi kimyoviy reagentlardan foydalaniladi. Bu kimyoviy reagentlar asosan chet ellardan valyutaga sotib olinadi. Oxirgi yillarda respublikamiz olimlari tomonidan turli xildagi mahalliy xom- ashyolardan tayyorlangan kimyoviy reagentlar va ularning turli xildagi kompozitsiyalari ishlab chiqilmoqda, ularning kon sharoitlarida maqsadga muvofiq ravishda qo‘llanilish imkoniyatlari tadqiqot qilinmoqda. Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov jahon moliyaviy-iqtisodiy krizisini tahlil qilib, uning O‘zbekiston sharoitida oldini olish chora tadbirlari dasturlarini keltirar ekan, mahalliy xom-ashyolardan ishlab chiqariladigan ichki mahsulotlarning hajmini ko‘paytirish va ularning eksportini yo‘lga qo‘yish kabi omillarga ham to‘xtalgan. Bu borada respublikamiz olimlari va soha mutaxassislari tomonidan ko‘plab ilmiy va amaliy tadqiqot ishlari olib borilishi yo‘lga qo‘yilgan. Shu maqsadda mazkur bitiruv malakaviy ishimda neft qazib olish va tayyorlashda qo‘llaniladigan kimyoviy regentlar tahlili asoslarida mahalliy xom-ashyolardan tayyorlangan kimyoviy reagentlarni qo‘llashga va ularning ta’sir samaradrliklarini oshirishga, xususan neft emulsiyasini parchalash uchun deemulgatorlar, tuz cho‘ktirmas ingibitorlar va korroziya ingibitorlarining samaradorligini oshirish maqsadida ularning ta’sir mexanizmlarini oshirish masalalari keltirildi. Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida faqat uglevodorod xom- ashyosi, qimmatbaho va rangli metallar, uran xomashyosini qazib oladigan va qayta ishlaydigan korxonalarni, shuningdek, tabiiy monopoliyalarning strategik infratuzilma tarmoqlarini – temir va avtomobil yo’llari, aviatashuvlar, elektr energiya ishlab chiqarish, elektr va kommunal tarmoqlarini to’g`ridan-to’g`ri davlat boshqaruvida saqlab qolish maqsadga muvofiq deb topilishi bilan bir qatorda barcha sohalarda biz uchun asosiy vazifa – ishlab chiqarishni texnik va texnologik jihatdan uzluksiz yangilab borish, doimiy ravishda ichki imkoniyat va zaxiralarni izlab topish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni modernizatsiya va
diversifikatsiya qilishni izchil davom ettirishdan iborat bo’lishi zarurligi Prezidentimiz SH.M.Mirziyoev tomonidan doimiy ravishda keltirib o’tilmoqda va bu borada amaliy ishlar olib borilmoqda. Neft quduqdan yer ustiga qatlam suvlari bilan birgalikda to‘planadi. Ma’lumki neft suvda erimaydi. Lekin neft va suv aralashmalarining quduq tubidan to MYP gacha quvurlar orqali harakatlanishi jarayonida o‘zaro aralashib barqaror emulsiya hosil qiladi. Bu emulsiyalar “suvda neft” yoki “neftda suv” emulsiyalari ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Ko‘p hollarda emulsiyali suv mayda zarrachalar ko‘rinishida neft bilan qoplangan holda bo‘ladi. Bu emulsiya barqaror bo‘lganligi uchun suvni neftdan tindirish yo‘li bilan ajratib bo‘lmaydi. Suvni neftdan ajratib olish jarayoniga neftni suvsizlangtirish deyiladi. Suvsizlantirilganda kon mahsuloti neftining tarkibidan aniq miqdorida qatlam suvlari va unda erigan tuzlar chiqadi Maqsadga erishish uchun kon sharoitida termokimyoviy usullarda neftni tayyorlash sifatini oshirish va zaruriy texnik talablar darajasida mahsulot tayyorlash, texnologik jihozlar, qurilmalar va asbob uskunalar ish jarayoni taxlil qilinib, kon sharoitida xom-ashyo maxsuloti ishlab chiqarishning sifat va miqdorini oshirishni, qo‘llanilayotgan jihozlarning uzluksiz ishlashini ta’minlash orkali samaradorlikga erishish asosiy vazifa qilib qo‘ydim. Neft konlaridan qazib olinayotgan mahsulotlarni tayyorlashda termokimyoviy usullarning qo’llanilishini va texnologik jihozlar ish qobiliyatini oshirish, neft xom- ashyosini tayyorlash sifatini oshirish, neftni qayta ishlashda muhit ta’siridagi korroziyaning oldini olish kabilarni Shimoliy SHurtan koni neft tayyorlash qurilmalari va rezervuarlar saroyi misolida o‘rganildi.
I. Neftni kon sharoitida tayyorlash jarayonlari 1.1. Konlarda neft va gazni yig‘ish, tashish va tayyorlash zarurati
Neft, neftgazli va neftgazkondensatli konlar quduqlaridan qazib olinayotgan xom-ashyo nefti tarkibida yengil fraksiyalar va kuchli minerallashgan qatlam suvlari, korrozion faol qo‘shimchalar va tog‘ jinslari zarrachalaridan iborat bo‘lgan mexanik aralashmalar qazib olinayotgan neft bilan birga yer ustiga chiqib keladi. Qatlam suvlarining minerallashuvi turli darajalarda bo‘lib, undagi tuzlar miqdori ba’zi hollarda 2500 mg/l gacha yetadi. Ayniqsa konlarni ishlatish jarayonining uchlamchi va to‘rtlamchi bosqichlarida neft xom-ashyosi tarkibidagi qatlam suvlarining miqdori 90% gacha va undan ham yuqori darajada bo‘ladi. Qazib olinayotgan xom-ashyo mahsuloti tarkibida vodorod sulfid, oltingugurtli boshqa birikmalarning va uglerod oksidlarining bo‘lishi neftni tashish va qayta ishlash jarayonlarida qo‘llaniladigan jihozlarning ish qobiliyatiga keskin ta’sir qiladi. Qatlam suvlari va uning tarkibidagi tuzlar hamda boshqa korrozion faol qo‘shimchalar kuchli korrozion tajavvuzkor xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun mahsulotlarni konlararo tashish jarayonida qo‘llaniladigan texnologik jihozlar: quvur uzatmalari; rezervuarlar, nasoslar, yopish armaturalari va boshqa shu kabi qurilmalar ichki qismida korrozion muhitni hosil qiladi. Neftni tarkibidan mineral suvlarni va mexanik aralashmalarni ajratib olinmasdan qayta ishlash zavodlariga tashib keltirishga ruxsat etilmaydi. Bundan tashqari tozalanmagan neftni haydashda qo‘shimcha elektr energiyasi sarflanadi hamda uni qayta ishlovchi zavodlarda suvlarni zararsizlantirish bo‘yicha muammolarni tug‘diradi. Neftni qayta ishlash zavodlariga tashishdan oldin uning tarkibidagi yo‘ldosh gazlar, qatlam suvlari va mexanik aralashmalar kon sharoitida tozalanadi. Bu jarayon neftni kon sharoitida tayyorlash deb nomlanadi va neft tayyorlash qurilmalari (NTQ) da amalga oshiriladi. Kon sharoitida tayyorlangan neft xom - ashyosi tovar neft deyiladi va uni tayyorlashda sifat ko‘rsatkichlari TSh 39.0-176 va GOST 9965 talablariga to‘liq javob berishi kerak (1.1-jadval). Shu maqsadda konlarda neft va gazni yig‘ish, neft va gazning debitini o‘lchash, markaziy yig‘uv punktlariga tashib keltirish uchun, neftning tarkibidagi gaz, mexanik aralashmalar, qatlam suvi va tuzlar ajratib olinadi. Bunda otma chiziq tizimidagi quvur uzatmalari, apparatlar, SKS (siquv kompressor stansiyasi), GO‘Q (guruhli o‘lchov qurilmalari) va boshqa qurilmalar quriladi. 1.1 - jadval Tovar neftlarning sifat ko‘rsatgichlariga bo‘lgan talablar № Ko‘rsatgichlar nomi Guruh uchun meyor I II III 1 Xlorli tuzlar miqdori, mg/dm 3 , ko‘pi bilan
2 Suvning massa ulushi, %, ko‘pi bilan
3 Mexanik aralashmalarning massa ulushi, % ko‘pi bilan 0,05
4 To‘yingan bug‘ bosimi, KPa (mmRg), ko‘pi bilan 66,7 (500)
Neft va gaz konlari yig‘ish, tashish va tayyorlash tizimlarida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi: - neft va gazni quduqlardan yig‘ish va otma tizim orqali GO‘Q ga yetkazish; - GO‘Q da neft va gazni debitini o‘lchash; - neftdan gazni ajratish; - neft va gazni neft uzatmalari orqali SKS ga yoki MYP (markaziy yig‘uv punkti) gacha tashish; - suvsizlantirish, tuzsizlantirish, barqarorlashtirish; - gazning tarkibidagi keraksiz aralashmalarni tozalash; - neft va gazni hisoblash, neft uzatma boshqarmasiga topshirish, undan keyin esa NQIZ larga yetkazish. Mahalliy sharoitlarga, mahalliy relyefga, neft va gazni qazib olish hajmiga va shu kabilarga bog‘liq holda neftni yig‘ish, tashish va tayyorlash tizimini o‘zgartirish mumkin bo‘ladi. Kon sharoitida neftni yig‘ish, tashish va tayyorlash jarayonining universal tizimi mavjud emas. Neftni kon sharoitidatayyorlashda ko‘plab texnologik tizimlar qo‘llanilib, ularning maqbul variantlarini tanlash aniq kon sharoiti, konlar majmuasining o‘zaro joylashuvi, neft quduqlarining o‘zaro joylashuvi va maxsuldorligi va shu kabi omillarga bog‘liq. Keltirilgan texnologik tizimda quduqlardan bosim ostida kelayotgan neft avtomatik guruxiy o‘lchash qurilmasiga kirib keladi va unda navbatma navbat xar bir quduqdagi neft debiti o‘lchanadi. Undan keyin neft separatsiya qurilmasiga uzatiladi. Quduq debeti kirish tarmoqlari 1 orqali kelayotgan neft tarkibidan dastlab gidrotsiklon separatorlar 2 da gaz ajratilib suyuqlik qismi sarf o‘lchagich asboblar 3 yordamida o‘lchanadi. Sarf o‘lchagichdan o‘tgan neft yana gaz bilan aralashgan xolda quvurlar 4 orqali separatsiya qurilmasi 5 ga uzatiladi. Bu birinchi bosqich separatsiya qurilmasida neft va gaz aralashmasidan 4—5 kgs/sm
2 bosim ostida aralashma tarkibidan yo‘ldosh gazlar ajralib chiqadi va ajralgan gazlar gazni qayta ishlash zavodiga yoki gazni kompleks tayyorlash qurilmalariga quvurlar orqali uzatiladi. Hozirgi paytda kon amaliyotida eng ko‘p qo‘llanilayotgan neft-gaz-suv tizimini uch bosqichli sxemasi 1.1-rasmda keltirilgan.
1
3 4 7 2 6 8 9
1.1-rasm. Uch bosqichli neft tayyorlash texnologik sxemasi. 1-kirish tarmoqlari; 2-gidrotsiklon separatorlar; 3-sarf o‘lchagichlar; 4-yig‘ish quvurlari; 5-birinchi bosqich separatorlari; 6-nasoslar; 7-ikkinchi bosqich separatorlari; 8-uchinchi bosqich separatorlari; 9-mahsulot uchun rezervuarlar; ks-kompressor stansiyasi; gqiz-gazni qayta ishlash zavodi. Tarkibida qatlam suvlari bo‘lgan neft va unda erigan gazlar bilan birga nasoslar 6 yordamida markaziy yig‘ish punktiga uzatiladi. Markaziy yig‘ish punktida ikkinchi bosqich separatorlari 7 da neft va qatlam suvlari ajralishi jarayoni boradi va undan chiqqan neft neftni kompleks tayyorlash qurilmalariga yoki maxsulot rezervuarlariga o‘tadi. Ikkinchi bosqich separsiyasidan ajraladigan gaz ham gaz tayyorlash qurilmalariga yoki gazni qayta ishlash zavodlariga kompressor stansiyalari yordamida quvurlar orqali uzatiladi. Neft tayyorlash qurilmalarining bu texnologik tizimi to‘liq germetiklashgan bo‘lib, neft yengil fraksiyalarini yo‘ldosh gazlarning yuqolishlariga olib kelmaydi. Bu tizim yordamida bir nechta bir biridan 100 km gacha masofada bo‘lgan neft konlari quduqlari maxsulotlarini markaziy yig‘ish punktiga yig‘ib neftni tayyorlash imkonini beradi. Lekin bunday tizimda neftni tayyorlashda neftni quvurlar yoki transport orqali tashishda neft va qatlam suvlari aralashmalarida turg‘un neft emulsiyalari hosil bo‘lishi mumkin va bu emulsiyalarni parchalash jarayoni yanada qo‘shimcha sarf xarajatlar va qurilmalarnini talab qiladi. Barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha hozirgi vaqtda bu usul neftni yig‘ish va tayyorlashning perspektiv usuli bo‘lib qolmoqda. Neft tayyorlash tizimida neft tayyorlash qurilmalarini maqbul joylarda joylashtirish xar bir aniq kon sharoitlari uchun texnik iqtisodiy taxlillar asosida qabul qilinadi. Neft tayyorlash qurilmalarini eng kam kapital va ekspluatatsion xarajatlar bilan joylashtirish imkoniyatlari neftning eng ko‘p miqdori konsentratsiyalashgan joylarda amalga oshirilishi yaxshi natijalar beradi. Xozirgi paytda neftni kompleks tayyorlash tizimi va unda qo‘llaniladigan jihozlar asosiy neft konlari xududlarida joylashtirilib, bir nechta: suvsizlantirish, tuzsizlantirish va turg‘unlashtirish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Keltirilgan bu usulning amalda qo‘llanilishi viloyatimizdagi eng yirik neftgazkondensatli Ko‘kdumaloq koni sharoitida neft tayyorlash tizimida ko‘rish mumkin. Ko‘kdumaloq koni sharoitida neft tayyorlash qurilmalarining ishlashi va uning samaradorligini ta’minlashda texnologik-konstruktiv joylashtirish usullari va kimyoviy reagentlar tanlashda ko‘rib chiqamiz. Ajratgich yordamida neftni tarkibidan ajratib olingan yo‘ldosh gaz o‘z bosimi ostida bosimni taqsimlagich orqali gaz uzatmasiga to‘planadi va undan keyin esa GQIZ
larga yoki iste’mol punktlariga beriladi. Neft va gazni yig‘ish va tashishda o‘z oqimidan foydalanish tizimining quyidagi kamchiliklari mavjud: - konlarni jihozlashda metall sarfini kattaligi; - neft va gazning yengil fraksiyalari metall idishlarda ko‘p bo‘g‘lanib ketishi; - o‘zi oquvchi neft uzatmalarida gaz tiqinlarining paydo bo‘lishi va buning hisobiga neft o‘lchagichlar orqali oqib chiqib, atmosferani ifloslantirishi mumkin. Yuqoridagilarni va amaldagi boshqa kamchiliklarni hisobga olib, neft va gazni yig‘ish, tashish va tozalashni yangi qurilmasi yaratilgan. Bu qurilma yengil fraksiyalarning ortiqcha bo‘g‘lanib yo‘qolishiga, neftni atmosfera bilan tutashuviga yo‘l qo‘ymaydi hamda neftni gazdan, suvdan va mexanik aralashmalardan to‘liq tozalaydi va metall sarfini kamaytirishni ta’minlaydi. Bu qurilma neft va gazni yig‘ish, tashish va tayyorlash, neftni yig‘ish punktlarida va SKS gazni ko‘p pog‘onali ajratishning yopiq tizimiga asoslangan. Suyuqlik yopiq tizimda (neft, suv va gaz bilan) quduqdan chiqib quduq ustidagi bosim ta’sirida (0,8 MPa dan 1,0 MPa gacha) GO‘Q ga otma tizim orqali to‘planadi va u yerda quduqdan keladigan neftning debiti o‘lchanadi. Neft GO‘Q dan neft yig‘uv kollektorlariga yo‘naltiriladi. Neft markaziy yig‘uv kollektori orqali markaziy yig‘uv punktida joylashgan 1- chi pog‘onaga tozalashga yo‘naltiriladi. MYP territoriyasida NTQ joylashgan. MYP da gazni tozalash (uch yoki to‘rt pog‘onada), neftni suvsizlantirish, tuzsizlantirish va barqarorlashtirish amalga oshiriladi. Neftni kon sharoitida tayyorlashda qo‘llaniladigan sxemalar standart hisoblanmaydi, ya’ni neftni tayyorlash aniq kon sharoitlariga bog‘liq holda va konni ishlatish shartiga muvofiq ravishda o‘zgartirilishi mumkin. Neft eng oxirgi tozalagichdan keyin neft tayyorlash qurilmasiga to‘planadi va undan keyin rezearvuarlarga kirib keladi. Rezervuarlarda neft o‘lchanadi va neft qazib oluvchi korxona tomonidan kerakli tartibda hujjatlashtirilib, nasos yordamida estakadalardan qayta ishlash zavodlariga yuboriladi. Agar neft yuqori gaz omiliga ega bo‘lsa, gaz tozalash qurilmasidan keyin kompressor qurilmasining qabul punktiga to‘planadi. Gaz kompressor yordamida gaz benzin zavodiga yoki magistral gaz uzatmasiga, undan keyin esa iste’mol punktigacha
haydaladi. Suv tindirgichlar, neftni tayyorlash qurilmasi va tik po‘lat rezervuardan drenaj tizimlari bo‘yicha yig‘iladi va suvni tayyorlash qurilmasida to‘planadi. Tayyorlash qurilmasida suv neft pardalaridan va mexanik aralashmalardan tozalangandan keyin chetki nasos stansiyasiga jo‘natiladi va haydovchi quduqlarga haydaladi. Neft quduqdan yer ustiga suv bilan birgalikda to‘planadi. Ma’lumki neft suvda erimaydi. Lekin neft va suv aralashmalarining quduq tubidan to MYP gacha quvurlar orqali harakatlanishi jarayonida o‘zaro aralashib barqaror emulsiya hosil qiladi. Bu emulsiyalar “suvda neft” yoki “neftda suv” emulsiyalari ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Ko‘p hollarda emulsiyali suv mayda zarrachalar ko‘rinishida neft bilan qoplangan holda bo‘ladi. Bu emulsiya barqaror bo‘lganligi uchun suvni neftdan tindirish yo‘li bilan ajratib bo‘lmaydi. Suvni neftdan ajratib olish jarayoniga suvsizlangtirish deyiladi. Suvsizlantirilganda neftni tarkibidan 1-1,5% miqdorida suv chiqadi. Neft to‘liq tuzsizlantirish davrida ham uning tarkibidan 0,01% gacha suv ajralib chiqadi. Tuzsizlantirish jarayonida neftdan tuzlar to‘liq ajratiladi. Neftni tarkibidan tuzni chiqarib yuborish uchun chuchuk suvli qatlamdan o‘tkaziladi. Bu jarayon davrida neftni tarkibidagi tuzlar chuchuk suv bilan reaksiyaga kirib, birgalikda chiqib ketadi. Kon amaliyotida neftli emulsiyalarni parchalash uchun neft 50-700S gacha qizdiriladi va unga kimyoviy reagentlar sifatida deemulgatorlar qo‘shiladi. Kon quduqlaridan YP ga to‘plangan xom-ashyo nefti quvurlar yoki ba’zi hollarda avtotsisternalarda (neft koni uzoq bo‘lsa) MYP da joylashgan NTQ ga olib kelinadi va qabul qilish idishlari (rezervuarlarga) ga quyib olinadi. Rezervuarlardan tovar neft zichligini va suv miqdorini aniqlash uchun namuna olinadi. Undan keyin xom-ashyo neft nasoslar yordamida bosim ostida yozgi mavsumda 25-30°S , qishki mavsumda esa 15-20°S haroratlarda isitish pechlariga haydaladi. Neftdan suvni ajratish uchun, quvuro‘tkazgichning isitish pechlariga kirish joyida mahsulot oqimiga nasos-dozator yordamida deemulgator purkaladi. Deemulgatorlarning emulsiyani parchalash samaradorligini oshirish uchun maqbul harorat bo‘lishi zarur. Shuning uchun pechdagi mahsulot quvur orqali harakatlanishi davomida uning atrofida asosan aylanuvchi issiq suv yordamida isitiladi va pech ichida 100-110°S harorat ushlab
turiladi. 75-85°S haroaratgacha isitilgan xom neft quvuro‘tkazgich bo‘yicha texnologik rezervuarlarga yuboriladi va tindiriladi. Tindirish jarayonida ajralgan suv idishlardan chiqarib tashlanadi va bosim ostidagi oqova stansiyasi (BOS) ga yuboriladi, u yerda hajmiy idishlarga yig‘iladi va keyin tozalash qurilmalariga yuboriladi. Tovar neft ostidagi suv chiqarib tashlangandan so‘ng, neft tarkibdagi suv miqdorini aniqlash uchun, rezervuar quyi sathidan mahsulot namunasi olinadi. Agar neft tarkibidagi suv miqdori GOST 9965, TSh 39.0-176 bo‘yicha meyorga muvofiq bo‘lsa, neftni tayyorlash jarayoni tugagan hisoblanadi. Neftda ortiqcha suv miqdori aniqlangan holatda tindirish jarayoni suv to‘la ajralguncha davom ettiriladi. Ijobiy natija olingandan keyin neft, temir yo‘l sisternalariga quyish va iste’molchiga jo‘natish uchun neft quyish estakadasiga haydaladi.
Quduqlardan qazib olinayotgan neft xom-ashyosi tarkibida turli xildagi erigan: azot; kislorod; vodorod sulfid, uglekislotalar argon va shu kabi gazlar va yengil uglevodorodlar mavjud bo‘ladi. Neftning quduq zaboyi va neftni qayta ishlash zavodigacha bo‘lgan harakati davomida uning tarkibidagi erigan gazlar va neftning yengil fraksiyalari bo‘g‘lanishlari natijasida sezilarli darajada yuqolishlar sodir bo‘ladi. Bunday gazlarning neft tarkibidan bo‘g‘lanib chiqishlari faqatgina miqdoriy yuqolishlargagina emas balki atmosfera havosining ifloslanishiga va havfli gazlarning havodagi konsentratsiyalarining ko‘payishi natijasida yong‘inga xavfli vaziyatlarga olib keladi. Qazib olinayotgan neft xom-ashyosi tarkibidagi suyuq fazada erigan yengil fraksiyali uglevodorodlar atmosfera sharoitida gaz holatiga o‘tib, bu gazlar neft tarkibidagi yo‘ldosh gazlari deyiladi. Neft tarkibidagi metan, etan, propan va butanlarning bo‘g‘lanishi natijasida og‘ir uglevodorodlar (izobutan, pentan va boshqalar) ning ham ular bilan birgalikda qisman yuqolishlari yuzaga keladi. Ma’lumki neft atmosfera bilan qanchalik tez-tez tutashuvda bo‘lsa va bu tutashuv qanchalik uzoq vaqt davom etsa yengil fraksiyalarning bo‘g‘lanishi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Neft
tarkibidagi mexanik gazlar neftni qayta shlash qurilmalarini kuchli darajada yemirish xususiyatiga ega. Ayniqsa yuqori haroratlarda vodorod sulfid va uglerod IV oksidlarining birgalikda ta’sirida qo‘llanilayotgan metall qurilmalar kuchli darajada yemirilishi natijasida tezda ishdan chiqadi. Neftning yuqolishlarini oldini olish uni tayyorlash va tashish jarayonlarida harakatining to‘liq germetikligini ta’minlash orqali erishish mumkin. Lekin hozirgi paytdagi kon amaliyotida qo‘llanilayotgan barcha turdagi texnologik tizimlarning mukammallashmaganligi sababli amaliy jihatdan bunga erishish mumkin emas. Shuning uchun neft tarkibidagi gazlar va yengil fraksiyalarni kon sharoitida ajratib olish va olingan tovar mahsulotni keyingi ishlov berish bosqichiga yuborish uchun neftning bo‘g‘lanish qobiliyatini kamaytirish zarurati to‘g‘iladi. YA’ni neftning yuqolishlariga qarshi to‘g‘ridan to‘g‘ri kon sharoitida tadbirlar qo‘llaniladi. Neft tarkibidagi yengil fraksiyalarning yuqolishlari oldini olish neftni va yo‘ldosh gazlarni yig‘ishning maqbul tizimlarini kon sharoitlarida qo‘llash orqali amalga oshirish mumkin. Bu jarayon neftni kiyingi bosqichga tashish va saqlash uchun turg‘unlashtirish qurilmalarini qurish bilan erishiladi. Neftni turg‘unlashtirish deyilganda qazib olinayotgan neftning tarkibidagi yengil fraksiyalarning normal sharoitda gaz holatiga o‘tganda ularni ajratib olish va neftkimyo sanoatida foydalanish tushuniladi. Hozirgi paytda kon sharoitida neftni turg‘unlashtirish uchun asosan separatsiya metodi qo‘llaniladi. Bu jarayonda turli xildagi konstruksiyalarga ega bo‘lgan separatorlar qo‘llaniladi. Bunday separatorlarga gravitatsion, jalyuzli va markazdan qochma ishlash prinsiplariga aoslangan separatorlar kiradi. Gravitatsion separatorlarda neftgaz oqimi tarkibidagi suyuq va qattiq massali zarrachalar og‘irlik kuchlari ta’sirida tindirish orqali erishiladi. Bunda gaz va suyuqliklarning ajralishi gazning juda kam tezliklarida eng yuqori darajada sodir bo‘lib, separatsiya jarayonida oqimning va yo‘ldosh gazlarning amaliy jihatdan o‘rnatilgan juda kichik tezliklariga erishiladi. Masalan, 6 MPa bosim va 0,1 m/s oqim tezliklarida suyuq fazaning neftgaz tizimidan ajralishi 75-85% ni tashkil etadi. Jalyuzli separatorlarda noturg‘un neft tarkibidagi suyuq va qattiq zarrachalarning ajralishi gravitatsion usulga nisbatan eng yuqori darajani ta’minlab beradi. Bunday separatorlarga jalyuzli nasadkalar o‘rnatilib, bu nasadkalar teshiklarida gravitatsion
kuchlar ta’sirida cho‘kmagan neft tomchilari ushlanib qolinadi va ushlangan tomchilar asta sekin cho‘kiadi. Gidrotsiklonli separatorlar ishlash prinsipi markazdan qochma kuch ta’sirida og‘ir neft tomchilarini atrofga sochish, asosan idish devoriga sachratish va devor bo‘ylab undan pastga oqib tushishga asoslangan. Bu jarayon neftgaz oqimining katta tezliklarida uning tarkibidagi suyuq va gaz fazalarning har tezliklar bilan harakatlanishiga va va idish devoriga urilganda gazning yuqoriga va suyuqliklikning gravitatsiya kuchi ta’sirida pastga harakatlanishiga asoslangan. Shuningdek neftgaz oqimining zaruriy qiymatlariga erishish uchun quduqlardan qazib olinayotgan mahsulot bosimiga bog‘liq ravishda separatorlar gorizantal va vertikal holatlarda joylashtirilishi mumkin. Neftni turg‘unlashtirish jarayonida uning tarikbidagi suyuq va gaz fazalarning ajralishi samaradorligini oshirish uchun bitta yoki ketma-ket ikki yoki undan ortiq separatorlar joylashtiriladi. Bunda separatorlar soni va separatsiyalash samaradorligi aniq konlar sharoitida neftning tarkibi va undagi qatlam suvlari va yo‘ldosh gazlarning miqdori hamda termobarik sharoitlardan kelib chiqqan holda tanlanadi. Neft quduqdan yer ustiga qatlam suvlari bilan birgalikda to‘planadi. Ma’lumki neft suvda erimaydi. Lekin neft va suv aralashmalarining quduq tubidan to MYP gacha quvurlar orqali harakatlanishi jarayonida o‘zaro aralashib barqaror emulsiya hosil qiladi. Bu emulsiyalar “suvda neft” yoki “neftda suv” emulsiyalari ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Ko‘p hollarda emulsiyali suv mayda zarrachalar ko‘rinishida neft bilan qoplangan holda bo‘ladi. Bu emulsiya barqaror bo‘lganligi uchun suvni neftdan tindirish yo‘li bilan ajratib bo‘lmaydi. Suvni neftdan ajratib olish jarayoniga neftni suvsizlangtirish deyiladi. Suvsizlantirilganda kon mahsuloti neftining tarkibidan aniq miqdorida qatlam suvlari va unda erigan tuzlar chiqadi. Neft va qatlam suvlarining birgalikda aralashib harakatlanishidan hosil bo‘lgan neft emulsiyalarini ajratish jarayoni ketma ket amalga oshiriladigan quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi: -
tezliklari o‘zgarishlari natijasida holatlarining tasodifiy o‘zgartirishlari (tomchilarning flokulyatsiyasi); -
emulsiya qoplamalarining to‘siq hosil qilishi qobiliyati susayishi va yemirilishlarining boshlanishi; -
emulsiya tarkibidagi suv tomchilarining o‘zaro birikishi va gravitatsion kuchlar ta’sirida cho‘kishi uchun yetarli darajadagi o‘lchamlar qiymatlarigacha yiriklashishi; -
cho‘kishi; -
deemulsatsiya qurilmasi tubida qatlam suvli fazalarningyig‘ilishi va bir xil zichlikda suv qatlami hosil qilishi; -
tubidan qatlam suvlarining doimiy ravishda olinib turilishi. Emulsiyalarning parchalanishi natijasida qatlam suvlarining cho‘kishi tezligi uning tarkibidagi tuzlar miqdoriga ham bog‘liq bo‘lib, suv tarkibidagi tuzlar miqdori ortishi bilan cho‘kish tezligi ham ortadi lekin bu holatda emulsiyalarni parchalanish jarayoni sekinlashadi. Emulsiyadagi tomchilar bir biriga yaqinlashishi natijasida himoya qatlamari ajralib chiqib sekin asta bir biriga quyiladi va quyilish tezligi tomchilarning o‘zaro ta’sir kuchlariga bog‘liq bo‘ladi. Neftni suvsizlantirish uchun bir necha turdagi texnologik usullar qo‘llaniladi. Usulning qo‘llanilishi neftni suvsizlantirish va jarayonni amalga oshirish uchun qo‘llaniladigan qurilmalarning ishlash samaradorligini ta’minlash hamda neftsuv tizimidagi qatlam suvlarining miqdorlari va holatlariga bog‘liq. Xom neft tarkibidan ajralib chiqayotgan qatlam suvlari bir necha vaqt oraliqlarida disperglanmagan erkin holatda bo‘lib, bunday suv tarkibida mineral tuzlarni ham saqlab aralashmadan faqat zichliklar farqi hisobiga gravitatsion cho‘ktirish hisobiga ajratilib olinishi mumkin. Neftsuv aralashmasi tarkibida disperglanmagan holatdagi qatlam suvlari bilan birgalikda ikki xil ko‘rinishdagi emulsiyalar: noturg‘un va turg‘un sirt faol moddalari holatlarida bo‘ladi. Turg‘un va noturg‘un emulsiyalarning aralashmadagi holatlari neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonida muhim o‘rintutadi. Noturg‘un holatdagi emulsiya ko‘rinishlarida bo‘lgan suv gravitatsion kuchlar ta’sirida aniq
o‘rnatilagan oddiy sharoitlarda yoki aralashmaning haroratini biroz oshirish bilan tezda idish tubiga cho‘kadi. Neft-suv emulsiyasi barqaror holatga o‘tganda aralshmadan uni ajratib olish jarayoni murakkablashadi. Chunki bunday emulsiyalar mayda disperglangan tuzilishda va turg‘un holatlarda bo‘ladi. Turg‘un holatdagi neft emulsiyalarini parchalash va uning tarkibidagi qatlam suvlarini ajratib olish uchun neft-suv aralashmasini jadalllashgan usullarda qizdirish, kimyoviy usullarda aralashmaga ishlov berish, elektrik ishov berish, hamda keltirilgan usullar kombinatsiyalashgan hollarda qo‘llaniladi. Qazib olinayotgan neft xom-ashyo mahsulotini aniq kon sharoitlarida suvsizlantirish texnologik jarayonini amalga oshirish uchun qurilmalar loyiha qilinadi. Kon mahsulot tarikbi to‘liq o‘rganilib chiqiladi, neft tarkibidagi qatlam suvi miqdori, qatlam suvi turi va undagi qo‘shimchalar soni, hamda aralashmadagi suvning holatiga bog‘liq. Neft va suv aralashmalari tarkibidagi qatlam suvlariningtarkibida erigan mineral tuzlar suv bilan birga ajaralib chiqadi. Shuning uchun neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari bir biri bilan mos ravishda olib boriladi, ya’ni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari parallel ravishda sodir bo‘ladi. Qatlam suvlari tarkibida mineral tuzlar miqdori yuqori bo‘lsa uning kichik dispersli tomchilari tarkibida ham tuzlarning konsentratsiyasi yuqori darajada bo‘ladi. Neft xom-ashyosi tarkibida mineral tuzlar miqdori jta darajada yuqori bo‘lsa, uning tarkibiga chuchuk suvlar kiritilib unda mineral tuzlar eritiladi va suvni gravitatsion tindirish yordamida ajratilib olinadi. Neftni suvsizlantirishning mexanik usullariga uni tindirish, sentrofugalash va filtrlash jarayonlari kiradi. Tindirish jarayoni noturg‘un emulsiyalarni ishlov berish uchun qo‘llaniladi. Bunda aralashmadagi noturg‘un zarrachalar komponetlarning zichliklari farqlari hisobiga ajralib chiqadi. Tindirish qurilmalarini loyihalash bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblash ishlarida neftdan suv zarrachalarining ajralib chiqishida uning cho‘kish tezligi Reynolds soniga bog‘liq ravishda tanlanadi. Neft-suv emulsiyasining ajralishi samaradorligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar quyidagilar hisoblanadi: -emulsiyani tashkil etuvchi suyuqliklarning zichligi, chunki zichliklarning farqi asosiy gravitatsion ajralish jarayonining sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi; -emulsiyani tashkil etuvchi komponentlarning qovushqoqligi, xususan to‘iq ajralgan faza dispersion muhitning qovushqoqligi neftni suvsizlantirish jarayoniga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi; -dispersion faza zarrachalarining hlchamlari, ya’ni diametrlari, chunki dispersion fazadagi tomchilarning cho‘kish tezligi ularning diametrlari kvadratlariga to‘g‘ri proporsional ravishda oshadi; -aralashma tarkibidagi zarrachalar harakati tezlanishi tabiiy tortish maydonida erkin tushish tezlanishiga teng bo‘ladi; -aralashmani tindirish jarayonida tinish yuzasi kattaligi va shu kabilar. Yuqorida keltirilgan omillar va ularning tavsiflarining tinish jarayoniga ta’sirining maqbul ko‘rsatkichlarini ta’minlash orqali emulsiyaning parchalanish samaradorligini oshirish mumkin. Bu holda turli xildagi usullardan foydalanish mumkin. Qo‘llaniladigan usullarning prinsipial negizlari quyidagilar hisoblanadi: a) ishlov berilayotgan emulsiyalarning haroratini oshirish. Aralashma haroratining oshishi bilan emulsiyani tashkil etuvchi suyuqliklarning qovshqoqligi pasayadi va emulsiya ajaralish fazalari chegaralarida sirt tortishish kuchlari qiymatlari keskin kamayadi. Neftni termik usullarda suvsizlantirish jarayoni ana shu prinsipga asoslangan bo‘ladi; b) har xil deemulsatsiya uslublarning qo‘llanilishi natijasida ajralayotgan disperglangan suyuqlik zarrachalari o‘lchamlarining yiriklashuvi , xususan kimyoviy reagentlar va elektr maydon ta’sirida deemulsatsiya jarayonlarini amalga oshirish. Neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonida kimyoviy va elektrik metodlarning qo‘llanilishi ana shu usuullarga asoslangan; v) dispersion faza zarrachalarining harakat tezligini faqatgina ularning tabiiy og‘irlik kuchlari hisobigagina emas balki, undan qiymati bo‘yicha ancha yuqori bo‘lgan markazdan qochma kuchlar ta’siriga almashtirish. Bu usulda neft tarkibidagi suv va mexanik zarrachalarga markazdan qochma kuchlar ta’sir ko‘rsatadi Qatlam suvlari va
mexanik zarrachalarning zichliklari neft zichligidan katta bo‘laganligi uchun ular markazdan qochma kuchlar ta’sirida idish devorlariga uriladi va koagulyatsiya natijasida pastga oqib tushadi; g) sentrofugalar yordamida neftni suvsizlantirish jarayoni ish samaradorligi juda pastligi, jarayonni amalga oshirish murakkabligi va qimmatbaholigi nuqtai nazarlaridan kon amaliyotida qo‘llanilmaydi; d) tindirish qurilmasi umumiy maydonini oshirmasdan foydali tinish maydonini oshirishga erishish. Bu usullar gorizontal tindirgichlarda parallel plastinkalarni qo‘llash va separatorlarda ajratuvchi disklarni o‘rnatish kabilar orqali amalga oshiriladi. Dispersion faza zichligidan unchalik farq qilmaydigan zichlikga ega bo‘lgan turg‘un zarrachalarning aralashma tarkibida bo‘lishi emulsiyalarning ajralishi samaradorligini kamaytiradi. Shuning uchun mexanik usullar yordamida tozalashda barqaror bo‘lgan mayda dispersli emulsiyalar amalda tizimdan ajralib chiqmaydi. Shuning uchun tayyorlanayotgan neftning tarkibidagi qatlam suvlarining asosiy qismi ana shu kategoriyadagi emulsiyalarni tashkil etadi. Neftni suvsizlantirish jarayoniga salbiy ta’sir etuvchi asoiy omillardan biri tindirishning noqulay gidravlik sharoitlari hisoblanadi. Bularga oqimning turbulentligi va konveksiyasi, komponentlarning aralashuvi darajasi kabilar kiradi. Neft tarkibidagi qatlam suvlarining mayda zarrachalarini ajratib olish uchun va suvsizlantirish samaradorligini oshirish uchun gravitatsion usulning termik, kimyoviy va elektrik metodlar bilan birgalikdagi kombinatsiyalashgan usullari qo‘llaniladi. Neft to‘liq tuzsizlantirish davrida ham uning tarkibidan 0,01% gacha suv ajralib chiqadi. Tuzsizlantirish jarayonida neftdan tuzlar to‘liq ajratiladi. Neftni tarkibidan tuzni chiqarib yuborish uchun chuchuk suvli qatlamdan o‘tkaziladi. Bu jarayon davrida neftni tarkibidagi tuzlar chuchuk suv bilan reaksiyaga kirishib birgalikda chiqib ketadi.
1.3. Neft emulsiyalarining tasnifi va fizik-kimyoviy hossalari Neft emulsiyasi deganda o‘zaro erimaydigan neft va qatlam suvining mayin dispers holatdagi mexanik aralashmasi tushuniladi. Kondan foydalanishda neft va qatlam suvi nisbati o‘zgarib turganligi uchun neft emulsiyasi xossalari ham o‘zgarib turadi. Emulsiya qatlamda, quduq tubida hosil bo‘lmaydi, balki quduqdan chiqishda hosil bo‘ladi. Chuqurlik nasoslari yordamida neftni qazib olishda plunjer yo‘li uzunligi va vaqt birligidagi yo‘llar soni, klapanlar o‘lchamlari ta’sir qiladi. Fontanli va kompressorli quduqlarda bosim pasayishi va neftdan gaz ajralishi natijasida suv va neftni kuchli aralashuvi kuzatiladi. Ayniqsa kompressorli qazib olishda ishchi agent sifatida havo ishlatilganda barqaror emulsiya hosil bo‘ladi. Buning sababi neftdagi naften kislotalar havo kislorodi bilan oksidlanib kuchli emulgatorlarga aylanadi. Emulsiyadagi suv tomchilari o‘lchami energiya sarfiga teskari proporsional bo‘lib, energiya sarfi qancha yuqori bo‘lsa, tomchi diametri shunchalik kichik bo‘ladi. Neft emulsiyalarida ichki va tashqi faza farqlanadi. Kichik tomchilar shaklida tarqalgan suyuqlik dispersion muhit, yaxlit faza dispers muhit deyiladi. Neft emulsiyalarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri uning turg‘unligi, yani ma’lum vaqt davomida buzilmasligi va neft hamda suvga ajralmasligi bo‘lib hisoblanadi. Tomchi o‘lchamlari qanchalik kichik bo‘lsa, emulsiya shunchalik turg‘un bo‘ladi. Emulsiya turg‘unligiga deemulgatorlar deb ataluvchi barqarorlovchi moddalar (tabiiy sirt faol moddalar - SFM) katta tasir ko‘rsatadi. Ular tomchi sirtida himoya qatlami hosil qilib tomchilarning qo‘shilishiga qo‘ymaydi. Tabiiy SFMlarga asfalten, parafin, mum, metallar komplekslari, mayin dispers noorganik moddalar (qum, tog‘ jinslari, loy) misol bo‘ladi. Temperatura qancha past bo‘lsa, emulsiya shunchalik turg‘un bo‘ladi. Emulsiya isitilsa, himoya qatlamining mustahkamligi pasayadi va tomchilar qo‘shiladi. Neft tarkibidagi deemulgatorlarning chegara qatlami adsorbsiyalanishi vaqtga bog‘liq bo‘lib, emulsiya borgan sari turg‘unlashib boraveradi, yani uning “keksayishi” yuz beradi keksayish jarayoni dastlab tez boradi keyin to‘xtaydi. Toza emulsiyaning buzilishi oson, “keksaygan” emulsiya qiyin buziladi. Emulsiya turg‘unligiga quyidagi omillar tasir ko‘rsatadi: - sistema dispersligi; - emulgatorlarning fizik-kimyoviy xossalari; - dispers faza tomchilarida ikkilamchi elektr zaryadlarning mavjudligi; - aralashadigan suyuqliklar temperaturalari.
Neft emulsiyalari dispersligi bo‘yicha: mayin dispersli - suv tomchilari o‘lchami 0,2÷20 mkm; o‘rta dispersli – suv tomchilari o‘lchami 20÷50mkm qo‘pol dispersli – suv tomchilari o‘lchami 50÷100 mkm turlarga bo‘linadi. Suv va neft toza holda yaxshi dielektriklar hisoblanadi, suvning elektr o‘tkazuvchanligi 10-7-10-8(om.sm) -1 ga teng. Ammo suv tarkibida ozgina tuz yoki kislota erigan bo‘lsa, uning elektr o‘tkazuvchanligi o‘nlab marta oshib ketadi. Shuning uchun neft emulyatsiyasning elektr o‘tkazuvchanligi nafaqat uning tarkibidagi suv miqdoriga ko‘ra, balki erigan turli xildagi tuzlar va kislotalar miqdorlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Neft emulsiyalari liofob dispers sistemalar bo‘lib, unchalik yuqori bo‘lmagan disperslikka egaligi sababli vaqt bo‘yicha termodinamik beqarordir. “Neft emulsiyalari” teskari emulsiyalar qatoriga kirib “suv/moy” (V/M) suv - “qutbli dispers faza”, “neft-dispers muxit” rolini o‘ynaydi. Bu turdagi emulsiya qutbsiz komponentlar (neft) bilan oson aralashadi, gidrofob yuzani tanlab ho‘llaydi, elektr o‘tkazuvchanligi juda kichik. Dispers fazaning miqdoriga ko‘ra neft emulsiyalari konsentrlangan polidispers sistemalar qatoriga kirib, fazalar nisbati 1 % suvdan to 1 % neftgacha bo‘ladi. Bu dispers sistemaning asosiy molekulyar - kinetik xossasi agregativ barqarorligi bo‘lib, u ikkala fazani bir-biridan ajralish vaqti bilan - xarakterlanadi. Bunday barqarorlikning asosiy sabablari qatoriga: sistemadagi emulgatorlarning konsentratsiyasi, fazalari sirt chegarasida adsorbsion (solvat) qavatning hosil bo‘lishi va mexanik (tuzilish) xossalarining yaxshilanishidir. Neft emulsiyalarining stabillashuvi ularga neft tarkibidagi kuchli sirt aktiv (neft va yog‘ - kislotalarining miqdori) va kuchsiz sirt faol moddalarning (asfalten, asfaltogenlar) va qattiq mineral aralashmalar (parafin, qattiq smolalar ) ning mavjudligi bilan tushuntiriladi. Suvning neftdagi emulsiyasi uzluksiz neft fazasida suv tomchilarining tarqalishidan hosil bo‘lgan 1/9 mikron o‘lchamdagi zarrachalardan iborat. Bu zarrachalarni neft tarkibidan ajratish uchun gravitatsion ta’sir tufayli yiriklashtirilib, suvni qatlam xoliga o‘tkaziladi (dekantatsiyalanadi). Suv tomchilarining o‘zaro birikib yiriklashuvi - koalessensiya hodisasi deyiladi. Bu hodisaga quyidagi omillar to‘sqinlik qilishi mumkin: - juda yuqori tezlikda neft va suvni aralashtirish natijasida barqaror emulsiya hosil bo‘lishi; - suv tomchilarining o‘zaro qo‘shilishini qiyinlashtiruvchi moddalar (naftenatlar va temir sulfid)ni tomchilar atrofida yig‘ilib qolishi. Aksariyat hollarda yuqoridagi omillar tasirini kamaytirish suv va tuzni ajratib olish uchun elektrokoalessensiya usulidan foydalaniladi. Elektrokoalessensiyasining asosiy vazifasi suv molekulalari qutbliligidan foydalanib, ularni birlashtirishdan iborat. Suv molekulalarida kislorod atomi (b - )
+ , Mg
+2 ,
Ca +2 , Cl - ionlari erishi tufayli uning qutbliligi yanada ortadi va tashqi elektr maydoni tasirida “dipol - dipol” o‘zaro ta’sir sababli tomchilarning o‘zaro qo‘shilishi tezlashadi. Bunga quyidagi omillar ta’sir qiladi: - suv tomchilarning o‘zgaruvchan tok tasirida batartib joylashuvi va harakati; - suv tomchilarining o‘zaro tortishuvi tufayli osonlashishi yuz berishi. Neft tarkibida suvning protsent miqdorining yuqoriligi va elektr maydoni kuchining kattaligi deminerallashgan suv miqdorini oshiradi. Emulsiya xolida neft ichida tarqalgan suv tomchilari turli kuchlar tasirida qo‘shiladi va solishtirma og‘irligi moysimon qatlamnikidan katta bo‘lgani (ρ = 2 g/sm 3 )
Bu oraliq: - suv tomchilari diametri kattalashuvi; - suv va neft fazalari zichliklari o‘rtasidagi farqning ortishi; - neftning qovushqoqligi kamayishi bilan kamayadi. Deminerilazator qovushqoqligi 2-5 mm 2 /santistoks bo‘lgan aralashmaning 20 - 30 minut davomida ajratishga rejalashtirilgan. Deminerallangan neft idishning yuqori qismida gorizontal holda joylashgan trubalarda yig‘iladi. Neftni qayta ishlash zavodlariga keladigan neftlardagi suvning katta qismi 2–5 mkm diametrdagi suv tomchilaridan hosil bo‘lgan emulsiya ko‘rinishida bo‘ladi. Neftli muhitdan tomchi yuzasiga smolasimon moddalar, asfaltenlar, organik kislotalar va
ularni neftda erigan tuzlari adsobrsiyalanadi. Shuningdek, qiyin suyuqlanadigan parafinlarni yuqori dispers zarralari yaxshigina neftga aralashgan bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan adsobrsiya qavati qalinlashib, uning mexanik mustahkamligi ortadi va emulsiya susayishi kuzatiladi. Bu holatni oldini olish maqsadida ko‘pgina konlarda neftga deemulgatorlar qo‘shiladi. Deemulgatorlardan neftni suvsizlantirishda termokimyoviy va elektrokimyoviy usullarida foydalaniladi. Deemulgatorlar sarfi har bir tonna neft uchun 0,002 – 0,005 % (massa) oralig‘ida bo‘ladi. Deemulgatorlar adsobrsiya qavatini buzib, mayda suv tomchilarini bir–biriga qo‘shilishidan yirik tomchilar hosil qiladi va emulsiyani tindirish orqali ajralishi tezlashadi. Bu jarayon yuqori temperaturada (80 – 120 0 S) tez boradi. Shuni etiborga olish kerakki, 120 0 S dan yuqori temperaturada neft qovushqoqligi kam o‘zgaradi, shuning uchun deemulgatorlar ta’sir samarasi sezilarli darajada ko‘tarilmaydi. Neft va gazni qazib chiqarishning boshqa energomanbalarga nisbatan arzonligi, ularni chiqindisiz qayta ishlash va har xil mahsulotlarni olish, neft va gazni asosiy afzalligidir. Lekin neft va gaz resurslari cheklangandir, shunga qaramasdan ularni qazib chiqarish boshqa yoqilg‘ilarni qazib chiqarishdan ko‘pdir. Neft zahiralarining borligi va uni eksport qilish mumkin ekanligi, neftga boy davlatlarning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotida juda katta rol o‘ynamoqda. Neft ko‘p qazib olishiga qaramasdan, talab undan tezroq o‘sib bormoqda. Har 20 yil ichida neftni iste’mol qilish 2 barobar ortib bormoqda. Oxirgi yillarda foydalanilayotgan konlardan neft zaxiralarini samarali usullarda qazib olish va qatlamning neft bera olishi imkoniyatlarni oshirish usullari yordamida neft zaxiralari miqdorini oshirishga erishilmoqda, lekin bu imkoniyatlar ham chegaralangan. Neft konlaridan neft xom-ashyosini qazib olishda turli xildagi organik yoki noorganik kimyoviy reagentlar alohida va ularning kompozitsiyalari ko‘rinishida foydalanilib, ular asosan neftkimyo yoki boshqa turdagi ishlab chiqarishda hosil bo‘ladigan ko‘p massali chiqindilardan olinadi. Bunday hollarda neft qazib olish tizimiga kiritiladigan ishchi agentlar bir biridan farq qiladi, ya’ni ishchi agent sifatida kon sharoitlarida turli xildagi kompozitsiyalardan foydalaniladi. Kimyoviy reagentlarning turli maqsadlarda kiritilishida asosiy o‘rinni neft qazib olish qudug‘i turadi. Neft qudug‘iga yoki zaboy oldi zonasiga kiritilayotgan kimyoviy reagentlar umumiy miqdorning uchdan ikki qismini tashkil etadi. ba’zi bir xil funksional ahamiyatga ega bo‘lgan kimyoviy reagentlarni neftni tayyorlash texnologik zanjirdagi bir nechta obyektlarga kiritish mumkin. bunday kimyoviy reagentlarga deemulgatorlar, nasoslarning f.i.k.ni oshiruvchi reagentlar, korroziya ingibitorlari va tuz cho‘ktirmas ingibitorlar kiradi. Deemulgatorlarning asosiy kiritilish joyi neft tayyorlash qurilmalari hisoblanadi, lekin suv-neft emulsiyasi hosil bo‘lishining dastlab oldini olish uchun kimyoviy reagentni quduqlarga ham kiritish yanada yaxshi samara beradi. Deemulgatorlarning kiritilish qatlam suvlari va tuzlarning hosil bo‘lishi va tuz cho‘kmalarining metall sirtiga adsorbsiyalanishi natijasida cho‘kindilar hosil bo‘lishiga olib keladi. Neft tarkibidagi suv uni uzatish xarajatlarini oshiradi, barqaror emulsiya hosil qilib, qayta ishlash jarayonlarini qiyinlashtiradi. Neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish dastlab konning o‘zida 0,2÷0,8% suvcha, qayta ishlash zavodida 2-2,5 g/l tuzgacha amalga oshiriladi. Emulsiya hosil bo‘lishini bartaraf qilish, hosil bo‘lgan emulsiyani buzishi uchun deemulgatorlar ishlatiladi. Deemulgatorlar vazifasi suv tomchisi sirtidan emulgatorni siljitish bo‘lib hisoblanadi. Natijada kichik tomchilar qo‘shilib yiriklashadi, hamda cho‘kish tezlashadi. Deemulgator samaradorligi uning sarfi, tayyor neft sifati minimal temperatura va tindirish vaqti bilan xarakterlanadi. Buni tekshirish uchun aralashtirigich yordamida bir xil emulsiya tayyorlanadi. Ularga bir xil konsentratsiyali malum miqdordagi deemulgator qo‘shilib tekshirib ko‘riladi. Emulsiyalarni buzishda ishlatiladigan deemulgatorlar asosan 2 guruhga bo‘linadi: ionogen (suv eritmalarida ion hosil qiladigan) va noionogen (suv eritmalarida ion hosil qilmaydigan). Birinchi guruhga past samarali deemulgatorlar: NIK (neytrallangan qora kontakt) va NKG (neytrallangan nordon gudron) kiradi. Ushbu deemulgatorlar hozirda ishlatilmaydi. Noionogen deemulgatorlarga diproksamin – 157, proksalin – 385, disolvan – 4411 va separol kiradi. Noionogen deemulgator quyidagi afzalliklarga ega: Solishtirma sarfi kam. 60-70 0 S temperaturadagi 1 t neftni suvsizlantirish uchun 20÷30 g. sarf bo‘ladi. Ular ham suvda, ham neftda yaxshi eriydi tuz va kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi, quvur va apparatlarda cho‘kma hosil qilmaydi. Narxi NIK dan 40-60 marta yuqori, sarfi yuzlab martalab kam. Deemulgatorlar quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1.Fazalarning birida yaxshi erishi; 2.Yetarli aktiv yuzaga ega bo‘lishi; 3.Fazalararo taranglikni maksimal pasayishini ta’minlashi. 4.Qatlam suvlarida koagulyatsiyalanmasligi. Shuningdek ular arzon, temperatura tasirida o‘z xossalarini o‘zgartirmasligi, neft sifatiga tasir ko‘rsatmasligi lozim. Hozirgi paytda suv-neft emulsiyalarining buzishning quyidagi usullari mavjud. Sovuq holatda og‘irlik kuchi tasirida ajratish. Neft tarkibidagi suv miqdori 60% gacha bo‘lganda va kuchli aralashuv bo‘lmaganda xom-ashyo rezervuarlarida amalga oshiriladi. Quvur ichi deemulsatsiyasi. Ekspluatatsion quduqlarning quvurlararo bo‘shlig‘iga 1 t neftga 15 g miqdoridagi deemulgator nasosi orqali deemulgator uzatiladi. Quduq tubidan tayyorlash qurilmasigacha harakat davomida aralashadi. Filtrlash. Barqaror bo‘lmagan emulyatsiyalarni qum, yog‘och yoki metal qipiqlari, steklovata orqali filtrlab ajratish mumkin. Neft emulsiyasi filtr ostiga beriladi, suv ushlanib qoladi neft esa o‘tib tozalanadi. 5. Termokimyoviy qurilma (TKQ) – separator deemulgatorlar. Issiqlik ta’sirisiz deemulsatsiyalash samaradorligi past hozirda 80% neft TKQlarda suvsizlantiriladi. Ular quyidagi afzalliklarga ega. - qurilmaning soddaligi (isitkich, cho‘ktirgich, nasos); - jihozlarni o‘zgartirmasdan turli xarakterli emulsiyani ajratish imkoniyati mavjud. Bu qurilmalar atmosfera bosimida va ortiqcha bosimda ishlashi mumkin. Tayyor neft tarkibidagi suv miqdorini 40 mg/gacha tushirish mumkin. Konda gazdan foydalangan neft emulsiyasi 1-yig‘ish kollektori orqali xom-ashyo rezevuari 2 da yig‘iladi. Undan nasos orqali 7-separatorga uzatiladi. 7-separatordan neft o‘z oqimi bilan 8-rezervuarga oqib o‘tadi. Bu yerda emulsiya barqarorligiga bog‘liq holda bir necha soatdan 2-3 sutkagacha ushlanadi. Tiniq neft 8-rezurvuardan nasos -9 yordamida magistral quvurga uzatiladi. 3-markazdan qochma nasosga kirishidan oldin
neftga 14 nasos yordamida deemulgator kiritiladi. Shuningdek 8-rezurvuardan issiq qatlam suvining malum miqdori ham kiritiladi. 8-rezervuardan suvning aossiy qismi 10- neft ushlagichga, so‘ngra tindirish hovuzi 11 ga tushadi (1.2-Rasm). Neftni qayta ishlash zavodalariga keladigan neftlardagi suvning katta qismi 2–5 mkm diametrdagi suv tomchilaridan hosil bo‘lgan emulsiya ko‘rinishida bo‘ladi.
1.2-Rasm. Atmosfera bosimli termokimyoviy suvsizlantirish qurilmasi. 1- yig‘ish kollektori; 2- rezervuar; 3- markazdan qochma nasos; 4- isitkich; 5- Gaz ajratkich; 7-separator; 8-rezervuar; 9-nasos; 10-neft ushlagich; 11- tindirish hovuzi; 12-nasos; 13- nasos; 14-nasos. Neftli muhitdan tomchi yuzasiga smolasimon moddalar, asfaltenlar, organik kislotalar va ularni neftda erigan tuzlari adsobrsiyalanadi. Shuningdek, qiyin suyuqlanadigan parafinlarni yuqori dispers zarralari yaxshigina neftga aralashgan bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan adsobrsiya qavati qalinlashib, uning mexanik mustahkamligi ortadi va emulsiya susayishi kuzatiladi. Bu holatni oldini olish maqsadida ko‘pgina konlarda neftga deemulgatorlar qo‘shiladi. Deemulgatorlardan neftni suvsizlantirishni termokimyoviy va elektrokimyoviy usullarida foydalaniladi. Deemulgatorlar sarfi har bir tonna neft uchun 0.002 – 0.005 % (mass) oralig‘ida bo‘ladi. Deemulgatorlar adsobrsiya qavatini buzib, mayda suv tomchilarini bir–biriga qo‘shilishidan yirik tomchilar hosil qiladi va emulsiyani tindirish orqali ajralishi tezlashadi. Bu jarayon yuqori temperaturada (odatda 80–120 0 S) tez boradi. Shuni e’tiborga olish kerakki, 1200S dan yuqori temperaturada neft qovushqoqligi kam o‘zgaradi, shuning uchun deemulgatorlar ta’sir samarasi (effekti) sezilarli darajada ko‘tarilmaydi.
II bob. Neftni kon sharoitida tayyorlashda termokimyoviy usullarning qo‘llanilishi 2.1. Neft emulsiyasining hosil bo‘lishi va uning deemulgatorlar bilan o‘zaro ta’siri mexanizmlari
Neft xom-ashyosini quduqlardan qazib olish, tayyorlash tashish va saqlash jarayonlari o‘z ichiga ko‘pgina texnologik operatsiyalarni oladi. Bu texnologik operatsiyalarning amalga oshirilishi qazib olinayotgan mahsulotning xususiyatlari, tarkibi kon ishlab chiqarish tavsifnomalari va shu kabi bir qancha omillarga bog‘liq. Neft quduqlaridan qazib olinayotgan xom-ashyo maxsuloti dastlab kon sharoitida tayyorlanadi, ya’ni neft xom-ashyosi tarkibidagi suvlarni, tuzlarni va mexanik qo‘shimchalarni ajratib olinadi. Ma’lumki neft suvda erimaydi, lekin u suv bilan o‘zaro emulchiyalar hosil qiladi. Shuning uchun neftni kon sharoitida tayyorlash, ya’ni tovar neft olish jarayonini amalga oshirish uchun emulsiyalarning hosil bo‘lishi mexanizmlarini va ularning xossalarini bilish texnologik jarayonni to‘g‘ri tashkil etish imkonini beradi. Maxsuldor qatlamda suv va neft o‘zaro aralashmagan alohid-alohida suyuq fazalarni tashkil etib, qatlam sharoitlarida neft-suv emulsiyalari hosil bo‘lmaydi. Emulsiya hosil bo‘lishi jarayonlari neftning qatlam suvlari bilan birgalikda nasos- kompressor quvuri ichida quduq ustki qismiga xarakat qilishida boshlanib kon yer usti jixozlari va quvurlarda xarakatning davomiyligi natijasida emulsiyalar hosil bo‘lishi davom etadi. Neft konlari quduqlarida emulsiya hosil bo‘lishi neftni qazib olish usuliga, konning tavsifiga va undan foydalanish davri, hamda neftning fizik- kimyoviyxossalariga bog‘liq. Neft uyumlaridan foydalanishning boshlang‘ich davrlarida favvora usulida quduqdan suyuqlik ko‘plab miqdorda chiqadi. Quduqning ko‘tarish quvurlarida neftning qatalam suvi bilan aralashuvi uning tarkibidagi erigan gazlarning ajralib
chiqishi natijasida jadallashadi. Bu vaqt oralig‘ida neft va suv emulsiyasi xarakatning boshang‘ich paytidan hosil bo‘la boshlaydi. Neft va suvning aralashgan holdagi xarakati davomida asosan ikkita faza – tashqi va ichki fazalar bo‘ladi. Hosil bo‘layotgan emulsiya turi asosan har ikkala fazaning hajmiy nisbatlariga bog‘liq bo‘lib, “suvda-neft” va “neftda -suv” ko‘rinishidagi emulsiyalar amaliyotda ko‘p uchraydi. Bulardan eng ko‘pi, ya’ni konlardan qazib olinayotgan neftlarda asosan 95% gacha “neftda -suv” emulsiyasi uchraydi. Neft va suv emulsiyalarining hosil bo‘lishi qobiliyatiga fazalar hajmiy nisbatidan tashqari tabiiy emulgatorlarning bo‘lishi ham ta’sir qiladi. Tabiiy emulgatorlar emulsiya hosil bo‘lishini jadallashtiradi. Suvda eriydigan tabiiy emulgatorlar “suvda- neft” emulsiyasini hosl qiladi, neftda eriydigan tabiiy emulgatorlar esa “neftda-suv” emulsiyasini hosil qiladi. Qazib olinayotgan maxsulot tarkibida hosil bo‘lgan neft emulsiyalari qovushqoqligi, dispersligi, zichligi, elektrik xossalari kabilar bilan tavsiflanadi. Neft emulsiyasi qovushqoqligi neftning qovushqoqligi, harorati va fazalar nisbatlariga bog‘liq ravishda keng oraliqlarda o‘zgaradi. Emulsiya dispersligi dispers fazalarning dispersion muxitda tomchilarga ajralishi darajasi bilan tavsiflanadi. Emulsiya dispersligi uchta o‘zaro bog‘langan kattaliklar: tomchi diametri d, tomchi diametrining teskari kattaligi D = 1/d va tomchi tutashuv sirtining uning umumiy hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Neft va suvning fizik-kimyoviy xossalariga hamda emulsiyalar hosil bo‘lishi sharoitlariga bog‘liq ravishda emulsiya tomchilari o‘lchami 0,1 mkm dan bir necha 10 mm gacha bo‘ladi. Agar emulsiya bir xil o‘lchamli tomchilardan iborat bo‘lsa monodispers va har xil o‘lchamli tomchilardan iborat bo‘lsa polidispers tizim deyiladi. Hosil bo‘lgan emulsiyalarning turg‘unligi ko‘p darajada himoya qoplami tarkibiga kiruvchi komponentlar tarkibiga bog‘liq. Bunday qoplamalar keyinchalik fazalarning bir biriga qo‘yilishiga keskin ta’sir ko‘rsatadi. Qatlam suvlari tarkibi neft emulsiyalari xossalarini o‘zgartiradi. Uning tarkibida har xil tuzlarni ushlab qoladi.
Neft emulsiyalaridan neftni ajratib olish kon sharoitida amalga oshirilishi uning turg‘unligini saqlab ulgurmaslikga va emulsiya tomchilarining metall sirti bilan o‘zaro ta’sirini kamaytirish kabi muhim tadbirlarni nazarda tutadi. Neftni kon sharoitida tayyorlashda asosan ikkita jarayon amalga oshiriladi: -neft tarkibida 10% dan ortiq bo‘lmagan qatlam suvlari bo‘lishini ta’minlash uchun dastlabki suvsizlantirish jarayoni; -qatlam suvi qoldiqlarining 1% dan oshmasligini ta’minlash maqsadida suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari. Neftni kon sharoitida tayyorlash uning tarkibiga deemulgatorlarning aniq konsentratsiyalarini qo‘shib 50-80 0 S haroratda oddiy atmosfera bosimida yoki 120- 180 0 S haroratda va 1,5 MPa gacha bosimda termokimyoviy suvsizlantirishga asoslangan. Bunday ishlov berilgan neft tarkibida 1800 mg/l xlorid tuzlari, 0,5-1,0% qatlam suvlari va 0,05% gacha mexanik qo‘shimchalar bo‘ladi. Kon sharoitida tayyorlangan neft tarkibida yuqorida ko‘rsatilgan miqdorlarda moddalar va mexanik qo‘shimchalarning bo‘lishi neftni qayta ishlash zavodlari texnologik jixozlari ish qobiliyatiga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun kon sharoitida olingan tovar neft qayta ishlangunga qadar suvsizlantirish va tuzsizlantirish qurilmalarida tayyorlanadi. Neftni kon sharoitida tayyorlashning asosiy maqsadi uning tarkibidagi qatlam suvlarini 1% gacha miqdorda ajratib olish va tovar neft xolatiga keltirishdan iborat. Bu jarayonda asosiy rolni kimyoviy reagentlar bajaradi. Neft qazib olish va tayyorlash tizimida organik yoki noorganik kimyoviy reagentlar individual moddalar va moddalarning kompozitsiyalari ko‘rinishlarida qo‘llaniladi. Individual moddalar sifatida qo‘llaniladigan kimyoviy reagentlarga kislotalar, ishqorlar, sintez qilingan sirt faol moddalari, polimerlar va shu kabi moddalar kiradi. Kompozitsiya ko‘rinishidagi moddalarga esa neft kimyo yoki boshqa turdagi ishlab chiqarishlarda hosil bo‘lgan ko‘p miqdordagi sanoat qoldiqlari kiradi. Aniq kon sharoitlarida quduqlarni ishlatish usuliga bog‘liq bo‘lmagan holda neft quduqlariga kimyoviy reagentlarni kiritish orqali amaliy jixatdan ikkita yoki undan ortiq masalalarni yechish mumkin. Bir xil funksional axamiyatga ega bo‘lgan ba’zi bir kimyoviy reagentlarni texnologik tizimning bir necha obyektlariga kiritish mumkin. Bunday kimyoviy reagentlarga deemulgatorlar, nasoslar f.i.k. ini oshiradigan reagentlar, korroziya ingibitorlari va tuz cho‘ktirmas reagentlar kiradi. Deemulgatorlarni kiritishning ananaviy zvenosi neftni kon sharoitida tayyorlash qurilmalari hisoblanadi. Quduqga kiritilgan deemulgatorlar qazib olinayotgan maxsulot tarkibida emulsiyalarning hosil bo‘lishini kamaytiradi va neftni tayyorlash qurilmalarida ham emulgatorlarning kiritilishi emulsiyalar ajralishi jarayonining samaradorligini oshiradi. Neft konlaridan qazib olinayotgan neft xom-ashyosini tovar neft xolatiga keltirulganga qadar bo‘lgan jarayonda asosiy rolni kimyoviy reagentlar bajaradi. Ayniqsa kimyoviy reagent – deemulgatorlarni bu sohada boshqa turdagi ingibitorlar bilan almashtirib bo‘lmaydi. Neft va qatlam suvlarining o‘zaro aralashgan oqimi davomida hosil bo‘ladigan emulsiya nazariy jihatdan noturg‘un tizim bo‘lib, u har ikkala fazaning birgalikdagi davomiy xarakati natijasida hosil bo‘ladi va bu emulsiyaga boshqa muxit ta’sirida fazalarni alohida ajratish mumkin. Emulsiya kichik tomchilarini o‘rab turuvchi adsorbsion tashqi qatlam mexanik jihatdan mustahkam bo‘lib, emulsiya ajralishiga to‘sqinlik qiladi. Emulsiya hosil qiluvchi fazalar sirtlarining o‘zaro ajralishi xossalari qatlam suvi tarkibidagi erigan va disperglangan moddalar, hamda muxitning haroratiga bog‘liq. Neftsuv emulsiyasini parchalash jarayoni quyidagi ketma ketlikni o‘z ichiga oladi:
a) oqim tezligi ta’sirida disperglangan zarrachalarning bir biriga o‘zaro urilishi; b) zarrachalarning o‘zaro urilishi natijasida ularning o‘zaro birikib yiriklashuvi; v) emulsiya hosil qiluvchi fazalarning zichliklari farqi natijasida hosil bo‘lgan yirik suv tomchilarining pastga cho‘kishi va neftning yuqorida qolishi. Emulsiya tarkibidagi zarralarning o‘zaro urilishi quyidagi fizik omillar ta’sirida: mexanik ko‘chishi, oqimning turbulent xarakati va gravitatsion cho‘kish, hamda biroz braun xarakati natijasida bo‘lib, ba’zi hollarda urilish jadalligi elektr va ultrazvuk maydonlari ta’sirida oshirilishi mumkin. Gidrofil xossalarga ega bo‘lgan zarralarning o‘zaro bir biriga quyilishi ajralayotgan qatlamlarning uncha katta bo‘lmagan struktura-mexanik mustaxkamligida sodir bo‘ladi. Suvneft emulsiyasida emulsiyaning ajralish jarayoni tezligi disperglangan zarrachalarning quyilish tezligi bilan cheklanadi. O‘zaro bir biri bilan birikayotgan zarralarning cho‘kish jadalligi va neftsuv to‘liq fazalarining ajralishi zarralar o‘lchamlariga, dispersion muxit qovushqoqligiga suv va neft zichliklari farqlariga bog‘liq. Emulsiya fazalarining zichliklari farqi natijasida hosil bo‘lgan yirik suv tomchilarining pastga cho‘kishi va neftning yuqorida qolishi jarayonini tezlashtirishda eng samarali usul emulsiyani isitish hisoblanadi. Emulsiyani isitish orqali neft qovushqoqligini keskin kamaytirish va suv va neftning zichliklari farqini 10-20% gacha oshirish imkonini bearadi. Emulsiya tizimida kimyoviy reagentlarning samarali ta’siri asosan yuqorida keltirilgan ikkinchi bosqich: emulsiya zarrachalarining o‘zaro urilishi natijasida ularning o‘zaro birikib yiriklashuvini amalga oshirishga qaratilgan. Bu holda eyeemulgatorlarning sirt faol moddalar xossalari nomayon bo‘ladi. Barcha turdagi deemulgatorlar sirt faol moddalari (SFM) hisoblanadi. SFM bir yoki bir nechta gidrofol guruxlar va gidrofob radikallardan tarkib topgan molekulalardan iborat asimmetrik strukturaga ega. SFM ning faol qismi to‘yinmagan gidrofil guruxi ikkilamchi valentligiga ega bo‘lib neft-suv ajralish chegarasida suv fazasi bilan birikadi. SFM molekulasining noqutbiy tashkil etuvchisi gidofob guruxi valentlikga ega emas va neft fazasi tomon tortiladi. Bu gurux uglevodorodlar radikallari zanjirlaridan tarkib topgan.
2.2. Xom-ashyo neftdan qatlam suvlarini ajratib olish jaryonlari Neft va qatlam suvlarining birgalikda aralashib harakatlanishidan hosil bo‘lgan neft emulsiyalarini ajratish jarayoni ketma ket amalga oshiriladigan quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi: -emulsiya tomchilarining o‘zaro yaqinlashuvi va tomchilarning issiqlik hamda tezliklari o‘zgarishlari natijasida holatlarining tasodifiy o‘zgartirishlari (tomchilarning flokulyatsiyasi);
-emulsiya qoplamalarining to‘siq hosil qilishi qobiliyati susayishi va yemirilishlarining boshlanishi; -emulsiya tarkibidagi suv tomchilarining o‘zaro birikishi va gravitatsion kuchlar ta’sirida cho‘kishi uchun yetarli darajadagi o‘lchamlar qiymatlarigacha yiriklashishi; -yiriklashgan qatlam suvlari tomchilarining deemulsatsiya qurilmalari tubiga cho‘kishi; -deemulsatsiya qurilmasi tubida qatlam suvli fazalarningyig‘ilishi va bir xil zichlikda suv qatlami hosil qilishi; -hosil bo‘lgan qatlam suvlari sathini qurilmada bir xil ushlab turish uchun idish tubidan qatlam suvlarining doimiy ravishda olinib turilishi. Emulsiyalarning parchalanishi natijasida qatlam suvlarining cho‘kishi tezligi uning tarkibidagi tuzlar miqdoriga ham bog‘liq bo‘lib, suv tarkibidagi tuzlar miqdori ortishi bilan cho‘kish tezligi ham ortadi lekin bu holatda emulsiyalarni parchalanish jarayoni sekinlashadi. Emulsiyadagi tomchilar bir biriga yaqinlashishi natijasida himoya qatlamari ajralib chiqib sekin asta bir biriga quyiladi va quyilish tezligi tomchilarning o‘zaro ta’sir kuchlariga bog‘liq bo‘ladi. Neftni suvsizlantirish uchun bir necha turdagi texnologik usullar qo‘llaniladi. Usulning qo‘llanilishi neftni suvsizlantirish va jarayonni amalga oshirish uchun qo‘llaniladigan qurilmalarning ishlash samaradorligini ta’minlash hamda neftsuv tizimidagi qatlam suvlarining miqdorlari va holatlariga bog‘liq. Xom neft tarkibidan ajralib chiqayotgan qatlam suvlari bir necha vaqt oraliqlarida disperglanmagan erkin holatda bo‘lib, bunday suv aralashmadan faqat zichliklar farqi hisobiga cho‘ktirilishi hisobiga ajratilib olinishi mumkin. Neftsuv aralashmasi tarkibida disperglanmagan holatdagi qatlam suvlari bilan birgalikda ikki xil ko‘rinishdagi emulsiyalar: noturg‘un va turg‘un sirt faol moddalari holatlarida bo‘ladi. Turg‘un va noturg‘un emulsiyalarning aralashmadagi holatlari neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonida muhim o‘rintutadi. Noturg‘un holatdagi emulsiya ko‘rinishlarida bo‘lgan suv gravitatsion kuchlar ta’sirida aniq o‘rnatilagan oddiy sharoitlarda yoki aralashmaning haroratini biroz oshirish bilan tezda idish tubiga cho‘kadi.
Neft-suv emulsiyasi barqaror holatga o‘tganda aralashmadan uni ajratib olish jarayoni murakkablashadi. Chunki bunday emulsiyalar mayda disperglangan tuzilishda va turg‘un holatlarda bo‘ladi. Turg‘un holatdagi neft emulsiyalarini parchalash va uning tarkibidagi qatlam suvlarini ajratib olish uchun neft-suv aralashmasini jadalllashgan usullarda qizdirish, kimyoviy usullarda aralashmaga ishlov berish, elektrik ishov berish, hamda keltirilgan usullar kombinatsiyalashgan hollarda qo‘llaniladi. Qazib olinayotgan neft xom-ashyo mahsulotini aniq kon sharoitlarida suvsizlantirish texnologik jarayonini amalga oshirish uchun qurilmalar loyiha qilinadi. Kon mahsulot tarikbi to‘liq o‘rganilib chiqiladi, neft tarkibidagi qatlam suvi miqdori, qatlam suvi turi va undagi qo‘shimchalar soni, hamda aralashmadagi suvning holatiga bog‘liq. Neft va suv aralashmalari tarkibidagi qatlam suvlariningtarkibida erigan mineral tuzlar suv bilan birga ajaralib chiqadi. Shuning uchun neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari bir biri bilan mos ravishda olib boriladi, ya’ni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari parallel ravishda sodir bo‘ladi. Qatlam suvlari tarkibida mineral tuzlar miqdori yuqori bo‘lsa uning kichik dispersli tomchilari tarkibida ham tuzlarning konsentratsiyasi yuqori darajada bo‘ladi.
Neft xom-ashyosi tarkibida mineral tuzlar miqdori o‘ta darajada yuqori bo‘lsa, uning tarkibiga chuchuk suvlar kiritilib unda mineral tuzlar eritiladi va suvni gravitatsion tindirish yordamida ajratilib olinadi. Neftni suvsizlantirishning mexanik usullariga uni tindirish, sentrofugalash va filtrlash jarayonlari kiradi. Tindirish jarayoni noturg‘un emulsiyalarni ishlov berish uchun qo‘llaniladi. Bunda aralashmadagi noturg‘un zarrachalar komponetlarning zichliklari farqlari hisobiga ajralib chiqadi. Tindirish qurilmalarini loyihalash bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblash ishlarida neftdan suv zarrachalarining ajralib chiqishida uning cho‘kish tezligi Reynolds soniga bog‘liq ravishda tanlanadi. Neft-suv emulsiyasining ajralishi samaradorligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar quyidagilar hisoblanadi:
-
emulsiyani tashkil etuvchi suyuqliklarning zichligi, chunki zichliklarning farqi asosiy gravitatsion ajralish jarayonining sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi; -
emulsiyani tashkil etuvchi komponentlarning qovushqoqligi, xususan to‘liq ajralgan faza dispersion muhitning qovushqoqligi neftni suvsizlantirish jarayoniga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi; -
dispersion faza zarrachalarining o‘lchamlari, ya’ni diametrlari, chunki dispersion fazadagi tomchilarning cho‘kish tezligi ularning diametrlari kvadratlariga to‘g‘ri proporsional ravishda oshadi; -
aralashma tarkibidagi zarrachalar harakati tezlanishi tabiiy tortish maydonida erkin tushish tezlanishiga teng bo‘ladi; -
Yuqorida keltirilgan omillar va ularning tavsiflarining tinish jarayoniga ta’sirining maqbul ko‘rsatkichlarini ta’minlash orqali emulsiyaning parchalanish samaradorligini oshirish mumkin. Bu holda turli xildagi usullardan foydalanish mumkin. Qo‘llaniladigan usullarning prinsipial negizlari quyidagilar hisoblanadi: a) ishlov berilayotgan emulsiyalarning haroratini oshirish. Aralashma haroratining oshishi bilan emulsiyani tashkil etuvchi suyuqliklarning qovshqoqligi pasayadi va emulsiya ajaralish fazalari chegaralarida sirt tortishish kuchlari qiymatlari keskin kamayadi. Neftni termik usullarda suvsizlantirish jarayoni ana shu prinsipga asoslangan bo‘ladi; b) har xil deemulsatsiya uslublarning qo‘llanilishi natijasida ajralayotgan disperglangan suyuqlik zarrachalari o‘lchamlarining yiriklashuvi , xususan kimyoviy reagentlar va elektr maydon ta’sirida deemulsatsiya jarayonlarini amalga oshirish. Neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonida kimyoviy va elektrik metodlarning qo‘llanilishi ana shu usuullarga asoslangan; v) dispersion faza zarrachalarining harakat tezligini faqatgina ularning tabiiy og‘irlik kuchlari hisobigagina emas balki, undan qiymati bo‘yicha ancha yuqori bo‘lgan markazdan qochma kuchlar ta’siriga almashtirish. Bu usulda neft tarkibidagi suv va mexanik zarrachalarga markazdan qochma kuchlar ta’sir ko‘rsatadi Qatlam suvlari va mexanik zarrachalarning zichliklari neft zichligidan katta bo‘laganligi uchun ular
markazdan qochma kuchlar ta’sirida idish devorlariga uriladi va koagulyatsiya natijasida pastga oqib tushadi; g) sentrofugalar yordamida neftni suvsizlantirish jarayoni ish samaradorligi juda pastligi, jarayonni amalga oshirish murakkabligi va qimmatbaholigi nuqtai nazarlaridan kon amaliyotida qo‘llanilmaydi; d) tindirish qurilmasi umumiy maydonini oshirmasdan foydali tinish maydonini oshirishga erishish. Bu usullar gorizontal tindirgichlarda parallel plastinkalarni qo‘llash va separatorlarda ajratuvchi disklarni o‘rnatish kabilar orqali amalga oshiriladi. Dispersion faza zichligidan unchalik farq qilmaydigan zichlikga ega bo‘lgan turg‘un zarrachalarning aralashma tarkibida bo‘lishi emulsiyalarning ajralishi samaradorligini kamaytiradi. Shuning uchun mexanik usullar yordamida tozalashda barqaror bo‘lgan mayda dispersli emulsiyalar amalda tizimdan ajralib chiqmaydi. Shuning uchun tayyorlanayotgan neftning tarkibidagi qatlam suvlarining asosiy qismi ana shu kategoriyadagi emulsiyalarni tashkil etadi. Neftni suvsizlantirish jarayoniga salbiy ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tindirishning noqulay gidravlik sharoitlari hisoblanadi. Bularga oqimning turbulentligi va konveksiyasi, komponentlarning aralashuvi darajasi kabilar kiradi. Neft tarkibidagi qatlam suvlarining mayda zarrachalarini ajratib olish uchun va suvsizlantirish samaradorligini oshirish uchun gravitatsion usulning termik, kimyoviy va elektrik metodlar bilan birgalikdagi kombinatsiyalashgan usullari qo‘llaniladi.
2.3. Neftni tayyorlashda issiqlik almashinish uskunalarining qo‘llanilishi Neftni kon sharoitida tayyorlash jarayonida termokimyoviy usullarning qo‘llanilishini «SHo‘rtanneftgaz» MCHJ ga tegishli Shimoliy Shurtan koni misolida ko‘rib chiqamiz. «SHo‘rtanneftgaz» MCHJga tegishli 29 ta neft va gaz, gazokondensat konlari mavjud bo‘lib, 2016 yilda 21 ta neft va gaz, gazokondensat konlaridan maxsulotlar qazib chiqariyada foydalanildi, shundan: 7 ta kondan (SHo‘rtan, Janubiy Tandircha, Buzaxur, Sharqiy Buzaxur, Chunag‘ar, Oydin, Tarnasoy) gaz va gazkondensati qazib chiqarishda, 9 ta kondan (G‘arbiy Toshli, Sharqiy Toshli, G‘armiston, Yakkasaroy,
G‘arbiy Yakkasaroy, Feruza, Mezon, Mangit, Ruboyi) neft qazib chiqarishda va 5 ta kondan (Shimoliy SHo‘rtan, Yangi Qoratepa, To‘rtsari, Ilim, SHerkent) neft, gaz va gazkondensati qazib chiqarishda foydalanildi. 2016 yilda korxonaga qarashli 14 ta: G‘arbiy Toshli, Sharqiy Toshli, Shimoliy SHo‘rtan, To‘rsari, G‘armiston, Yakkasaroy, Feruza, Ilim, Mezon, Yangi Qoratepa, SHerkent, Mang‘it, Sagirtau, Ruboyi konlaridan neft qazib chiqarishda foydalanilgan. Bu konlar Buxoro-Xiva neft-gaz o‘lkasi bo‘ylab joylashgan. Korxona bo‘yicha 2016 yilda 282,900 ming t neft qazib chiqarish rejalashtirilgan bo‘lib, amalda 298,502 ming t qazib chiqarildi. Ushbu ko‘rsatkich rejaga nisbatan 105,5 % ni tashkil kildi. Quyida neft qazib chiqarishda ishlatilayotgan Shimoliy SHo‘rtan koni to‘g‘risida taxliliy ma’lumot keltirilgan. Shimoliy SHo‘rtan koni Qashqadaryo viloyatining G‘uzor tumanida joylashgan bo‘lib, G‘uzor tumani markazidan 20 km, Qarshi shahri markazidan 35 km uzoqlikda, SHo‘rtan konining janubiy-g‘arb tomonida 7 km uzoqlikda joylashgan. Konda geologik qidiruv ishlari 1979 yilda boshlanib 1987 yilda tugatilgan. Kon ishga tushganidan buyon 523,368 ming t neft kazib olingan, bu zaxiraga nisbatan 87,08 % ni, kolgan zaxira 77,632 ming tn bulib, bu zaxiraga nisbatan 12,92 % ni tashkil kiladi. 01.01.2013 yil xolati bo‘yicha kondan 136,498 ming t neft kazib olingan. Yuqoridagi ma’lumotlarni taxlil qilganimizda yangi burg‘ilanayotgan №21,22,25-sonli quduqlarni belgilangan vaqtda sifatli burg‘ilab ishga tushirish, ta’mir kutayotgan majmuadagi №8,15-sonli, kuzatuvchi majmuadagi №2,10-sonli kuduklarni tubdan ta’mirlab va qatlam bosimi tushayotganligi sababli, ishlayotgan majmuadagi № 9,11,12,14, №17,18,20-sonli quduqlarga UETSN nasosini o‘rnatib ishga tushirilsa kondan kunlik neft qazib chiqarish unumdorligi oshiriladi. 2013 yilda neft, gaz yig‘ish qurilmasiga qo‘shimcha ravishda bir dona gaz ajratgich o‘rnatish rejalashtirilgan. Qatlam bosimi tushishini kamaytirish maqsadida uzunligi 18 km. bo‘lgan, ya’ni tozalash inshooti-SHo‘rtan NQE-Shimoliy SHo‘rtan koni yo‘nalishi bo‘yicha 200x18,2 mm li polietilen quvurini montaj qilib, qatlamga suv haydash tizimini qurib ishga tushirish rejalashtirilgan.
Kon quduqlarining suvlanganlik darajasi 23% ni tashkil etib, neftning suv bilan o‘zaro aralashma holda xarakati davomida mustahkam neft emulsiyalari hosil bo‘lishi kuzatilmoqda. Neft emulsiyalari hosil bo‘lishining oldini olish va maxsulotning quvurlarda xarakati davomida emulsiyalarni parchalash uchun turli xildagi usullardan foydalanish kuzda tutilgan. Kon sharoitida neft emulsiyalari hosil bo‘lishi oldini olish uchun va hosil bo‘lgan emulsiyalarni parchalash uchun iqtisodiy jihatdan qulay usul termokimyoviy usul hisoblanadi. Buning uchun qazib olinayotgan maxsulotni zaruriy haroratgacha qizdirish va bunda neft tarkibidagi yengil fraksiyalarning gaz holatga o‘tmasligini ta’minlash zarur bo‘ladi. Quyida kon sharoitida neft emulsiyalarini parchalash uchun maxsulotning zaruriy haroratini ta’minlash issiqlik almashinuv qurilmalarida amalga oshirish va uning samaradorligi ko‘rsatkichlarini keltirib o‘tamiz. Kon maxsuloti neftni tayyorlash qurilmalarida amalga oshiriladi (2.1-rasm). Kon quduqlaridan kelayotgan neft xom-ashyo maxsuloti o‘lchash qurilmalari orqali o‘tib yig‘uv punktlariga yig‘iladi va dastlabki tayyorlash uchun uning tarikbiga o‘rnatilgan miqdorda deemulgatorlar qo‘ilib maxsulot isitish pechiga xaydaladi. Neft xom-ashyosi tarikbida hosil bo‘lgan emulsiyalar deemulgator va issiqlik ta’sirida parchalanib, texnologik rezervuarlarda tinadi va keyinchalik tovar rezervnarlarga o‘tadi. Texnologik rezervuarlar va tovar rezervuarlarda (2.2-rasm) neft xom-ashyosi tarkibidan ajralib chiqqan qatlam suvlari maxsus rnatilgan chiqish quvuri orqali kondagi haydash quduqlariga yo‘naltirii. Tovar neft o‘rnatilgan talablar asosida tayyorlangandan so‘ng nasoslar yordamida “Shurtanneftgaz” USHK neft maxsulotlari tovar parkiga yo‘naltiriladi. Texnologik jarayonni to‘liq amalga oshirish uchun neft tayyorlash quriolmasidagi texnologik rezervuarga parallel ravishda 2 ta issiqlik almashinuvchi qurilma o‘rnatilgan bo‘lib (2.3, 2.4-rasmlar), unda deemulgator qo‘shilgan neft xom-ashyosi 60-70 o S ga
qizdiriladi va neft emulsiyasining optimal parchalanish harorati hosil qilinadi.
2.1-Rasm. Shimoliy Shurtan koni neft tayyorlash qurilmasi sxemasi.
2.2-Rasm. Texnologik rezervuar sxemasi.
2.3-Rasm. Isitish qurilmalarining tizimga ulanish sxemalari.
2.4- Rasm. Isitish qurilmasi umumiy ko‘rinishi sxemasi.
2.4. Neft tayyorlash qurilmasi va rezervuarlar saroyi majmuasida neftni tindirish tavsifi
Neft tayyorlash qurilmasiga TSh 39.0-176 va GOST 9965 talablariga muvofiq tovar nefti darajasiga yetkazish uchun olib kelinadi. Neft xom-ashyosi tarkibidan qatlam suvlarini ajratish, quvuro‘tkazgichning isitish pechlariga kirish joyida, K-1 markali yoki boshqa markadagi shu kabi tavsiflardagi emulsiyani parchalash uchun deemulgatorni qo‘shish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tayyorlangan neft, mahsulot saqlash parki NTQ dan quyish estakadasiga, temir yo‘l sisternalariga quyish va qayta ishlash zavodlariga yuboriladi. Mahsulot saqlash parkining asosiy uskunalariga quyidagilar kiradi: - 50 m3 hajmli xom neftni qabul qilish idishlari P-1,2 - 2 dona; - tindirish uchun vertikal po‘lat rezervuarlar RVS-700, RVS-400, RVS-300; - 100 m3 hajmli neftni tindirish idishlari I-6-9; - neftni isitish pechlari PP-0,63 - 2 dona; - 10 m
3 hajmli deemulgator tayyorlash idishi; - deemulgator nasos-dozatori ND-100/250 - 1 dona, 9 MGR neft haydash nasoslari N-501/4/3 (haydab beruvchi), N- 501/4/4 va N-501/4/2 (zahiradagi) nasoslari qo‘llaniladi. Neft 0,3 MRa gacha bosim ostida va yozgi davrda 25-30 °S , qishki davrda 15- 20 °S haroratda N-501/4/4 nasos yoki N-501/4/2 zahira nasosi yordamida PP-0,63 /1,2 isitish pechlariga haydaladi. Xom neftning harorati quvuro‘tkazgichning PP-0,63 /1,2 isitish pechlariga kirish joyida o‘rnatilgan simobli termometr bilan o‘lchanadi. Neftdan suvni ajratish uchun, quvuro‘tkazgichning isitish pechlariga kirish joyida mahsulot oqimiga ND-100/250 markadagi N-501/4/5 nasos-dozator yordamida deemulgator purkaladi. NTQ ning mahsuloti TSh 39.0-176 va GOST 9965 talablariga muvofiq tayyorlangan tovar neft xisoblanadi (2.1-, 2.2- jadvallar). Pechlarda mahsulot zmeyevikda aylanuvchi suv yordamida isitiladi. PP-0,63 pechlariga suv 5 m 3 hajmli idishdan keladi. Suv sathi pechlarda o‘rnatilgan sath o‘lchagich bilan o‘lchanadi.
2.1- jadval I A guruhi neftining sifat ko‘rsatgichlari №
Ko’rsatgichlar nomi IA guruhi uchun me`yor
Sinash usuli 1 Xlorli tuzlar miqdori, mg/dm 3 , ko’pi
bilan 50
GOST 21534 bo’yicha 2 Suvning massa ulushi, %, ko’pi bilan 0,5 GOST 2477 bo’yicha 3 Mexanik aralashmalarning massa ulushi, %, ko’pi bilan 0,05
GOST 6370 bo’yicha 4 To’yingan bug` bosimi, kPa (mm Hg), ko’pi bilan 66,7 (500) GOST 1756 bo’yicha
2.2 -jadval I-III guruh neftlarining sifat ko‘rsatgichlari Ko’rsatgichlar nomi Guruh uchun meyor Sinash usuli I II
III 1.
Xlorli tuzlar
miqdori, mg/dm3, ko‘pi bilan 100 300
900 GOST 21534-76 bo‘yicha 2. Suvning massa ulushi, %, ko‘pi bilan 0,5
1,0 1,0
GOST 2477-65 bo‘yicha 3.Mexanik aralashmalarning massa ulushi, %, ko‘pi bilan 0,05
GOST 6370-83 bo‘yicha 4. To‘yingan bug‘ bosimi, kRa (mmPg) , ko‘pi bilan 66,7
(500) GOST 1756-52 bo‘yicha
Pech ichida 100-110°S harorat ushlab turiladi. Pech ichidagi harorat pechning ichiga joylashtirilgan «termopara» bilan o‘lchanadi, operatorlar xonasining shchitida va o‘sha yerning o‘zida o‘rnatilgan simobli termometr bilan nazorat qilinadi. 75-85°S gacha isitilgan xom neft quvuro‘tkazgich bo‘yicha YE-6-9 idishlariga yuboriladi va 1 soat davomida tindiriladi. Tindirish jarayonida ajralgan suv idishlardan chiqarib tashlanadi va bosim ostidagi oqova stansiyasi (BOS) ga yuboriladi, u yerda 50 m3 hajmli to‘rtta YE-10-13 idishlarga yig‘iladi va tozalash qurilmasiga yuboriladi. Tovar neft ostidagi suv chiqarib tashlangandan so‘ng, MKL laboranti tomonidan,tarkibdagi suv miqdorini aniqlash uchun, YE-6-9 idishlarining quyi sathidan mahsulot namunasi olinadi. Agar neft tarkibidagi suv miqdori GOST 9965,
TSh 39.0-176 bo‘yicha meyorga muvofiq bo‘lsa, neftni tayyorlash jarayoni tugagan hisoblanadi. Neftda ortiqcha suv miqdori aniqlangan holatda tindirish jarayoni suv to‘la ajralguncha davom ettiriladi. MKL laboranti tayyorlash jarayoni tugagandan keyin, tayyorlangan neftdan GOST 2517 bo‘yicha namuna oladi va MKL da GOST 9965, TSh 39.0-176 shartlariga muvofiq barcha sinovlar amalga oshiriladi. Ijobiy natija olingandan keyin neft, temir yo‘l sisternalariga quyish va iste’molchiga jo‘natish uchun, neft quyish estakadasiga haydaladi. Agar neftning tozalanish darajasi TSh-39.0-176 va GOST 9965 talablariga muvofiq kelmasa, quvuro‘tkazgichlar o‘zaro bog‘lanishi neftni isitish va tindirish jarayonini qaytarish imkonini beradi. Kondan keltiriladigan neft qurilmaga kirguncha qo‘shimcha tozalanishdan o‘tadi: PP-0,63 /1,2 isitish pechlaridan keyin xom neft RVS-700 texnologik rezervuarida yig‘iladi. RVS-700 da suvning bir qismi va mexanik aralashmalar ajratib olinadi. Bundan keyin neft RVS-300 tovar neft rezervuariga yuborilib 3-4 soat davomida tindiriladi. Shuningdek, neftni tindirish uchun RVS-400 zahira rezervuari ham mavjud. Neft RVS-300 rezervuarida tindirilgandan keyin, N-501/4/5 nasosi yordamida PP-0,63/1,2 isitish pechlariga haydaladi. Isitish pechlaridan keyin Feruza koni nefti, boshqa konlar nefti kabi, YE-6-9 neft saqlash idishlariga yuboriladi. Neft NTQ ga kirgunga qadar gazsizlantrish va qisman suvsizlantirish texnologik jarayonidan o‘tadi. Bu jarayon gorizantal xolatda joylashgan tindirish qurilmalarida amalga oshiriladi. Konlarning yo‘ldosh gazlari miqdori kam bo‘lganligi uchun ajratib olingan gaz asosan maishiy xizmat turlari uchun kon sharoitida foydalaniladi. Neftni tindirish jarayonini uni gorizontal separatorlarda gazsizlantirish va vertikal rezervuarlarda tindirish jarayonlari orqali amalga oshiriladi. Kon sharoitida neft tayyorlash qurilmalari oxirgi bosqichida joylashgan goriszontal separatorlardan chiqayotgan neft tindirish jarayonini davom ettirish uchun texnologik rezervuarlarga yuboriladi.
Rezervuarlar turli shakllardagi va o‘lchamlardagi qo‘zg‘almas yoki qo‘zg‘aluvchan idishlar bo‘lib, katta miqdorda qimmatbaho suyuqlik ni tindirish va saqlash uchun eng muhim qurilmalardan biridir. Rezervuarlar saroyidagi rezervuarlar ular tayyorlangan materiallarga bog‘liq ravishda metall va nometall rezervuarlar guruxlariga bo‘linadi. Metall rezervuarlar asosan po‘latlardan tayyorlanadi. Rezervuarlar tayyorlanish shakllariga ko‘ra vertikal silindrik, gorizontal silindrik, to‘g‘ri to‘rtburchakli, sharsimon, tomchisimon va boshqa turdagi ko‘rinishlarda tayyorlanadi. Neftni tindirish uchun kon amaliyotida asosan vertikal po‘lat rezervuarlardan foydalaniladi. Rezervuarlarni o‘rnatish sxemasi bo‘yicha: yer usti, ya’ni rezervuarning tub sathi o‘rnatilayotgan maydonning yuzasiga nisbatan balandroq qilib, yer osti ya’ni, rezervuardagi suyuqlik sathi ular o‘rnatilgan maydonning sirtiga nisbatan 0,2 – 3 metr chuqurlikda joylashtiriladi. Konlardan qazib olinayotgan mahsulotning hajmi va joylashuvlariga ko‘ra rezervuarlarlar uchta sinfga bo‘linadi: a) birinchi sinf rezervuarlar – hajmi 10000 m 3 va undan yuqori bo‘lgan xavfli rezervuarlar daryo qirg‘oqlarida joylashgan, yirik suv inshoatlari yonida joylashgan va shaxar xududlarida joylashgan rezervuarlar; b) ikkinchi sinfdagi rezervuarlar – hajmi 5000 m 3 dan 10000 m 3 gacha bo‘lgan yuqori xavfli rezervuarlar; v) uchinichi sinf rezervuarlar g‘ hajmi 100 m 3 dan 5000 m 3 gacha bo‘lgan rezervuarlar. Rezervuarlar saroyida rezervuarlarning o‘zaro joylashuvi kamida ularning diametridan 0,5 – 0,75 marta kichik qilib o‘rnatitladi. Har bir yer usti rezervuarlari yer sathidan 0,2 m balandlikda o‘rnatilib ularning ichida saqlanayotgan suyuqlik to‘liq oqib ketishi uchun mo‘ljallanadi. Ma’lumki neft tarkibidan qatlam suvlari va tuzlarni ajratib olishda neft emulsiyalarini parchalash uchun deemulgatorlar kiritiladi. Chunki deemulgator neftda o‘zaro aralashma hosil qilib keyingi muhit uchun faollashgan holda bo‘ladi va emulsiyaga ta’siri jadallashadi.
Neft tayyorlash qurilmasidan chiquvchi neft to‘g‘ridan to‘g‘ri rezervuarlar saroyi texnologik rezervuarlarga boradi va rezervuarlar saroyidagi texnologik rezervuarga borguncha deemulgatorlar kiritilishi mo‘ljallangan. Chunki texnologik rezervuarlarda emulsiya ajralishi uchun kirish tarmog‘i blokidan berilayotgan deemulgatorlar yetarli emas. Separator va texnologik rezervuar oralig‘ida deemulgatorlarning oz miqdorda bo‘lsada kiritilishi ungacha qo‘shilgan deemulgatorlarning ajratish samarasini oshiradi, turg‘un emulsiya hosil bo‘lishi oldini oladi va olinayotgan tovar neft tarkibida talab qilingan miqdordan oshiqcha bo‘lmagan qatlam suvlaridan ajratadi. Texnologik rezervuarda tindirish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi (2.5 - Rasm).
Rezervuarning pastki qismidagi kirish quvuri 1 orqali neft bosim ostida rezervuarning taqsimlash quvuri 2 ga yuboriladi va undagi moslamali teshiklar 3 dan chiqib yuqoriga xarakatlana boshlaydi. Deumulgator qo‘shilgan neft emulsiyalari tarkibidan suv va undagi tuzlar gravitatsiya kuchi ta’sirida pastga cho‘ka boshlaydi va qatlam suvi fazasi 5 ni xosil qiladi va qatlam suvlari satxi oshib borishi bilan sifon 8 yordamida to‘kib olinadi va uning bir xil satxliligi saqlanib turiladi. Tovar neft 6 satxi oshib borishi bilan uning yuqori satxida joylashgan quvurlar orqali oqim tovar rezervuarlarga uzatilib turiladi. Rezervuar yuqori qismida neft va suv tarkibida erigan gazlar ajralib rezervuarda gazli soxa 7 ni xosil qiladi. Tovar rezervuarlarda xam neftning tarkibidagi qatlam suvlarini tindirish jarayoni davom etadi. Odatda tovar rezervuarda neftni tindirish jarayoni 9-11 kun davom etadi. Tovar rezervuar pastki tub qismiga qatlam suvlari va mexanik qo‘shimchalar cho‘kib cho‘kma xosil qiladi. Bu cho‘kmalarning qalinlig 50-60 sm gacha boradi (2.6-Rasm). Texnologik rezervuarlardan chiqayotgan tovar neft qo‘shimcha ravishda tindirish va saqlash uchun po‘latlardan tayyorlangan vertikal tovar rezervuarlarga yuboriladi. Tovar rezervuarlar satxi texnologik rezervuarlar satxidan past qilib o‘rnatiladi.
2.5-Rasm. Texnologik rezervuar umumiy ko‘rinishi sxemasi. 1-neft kirish quvurlari; 2-taqsimlagich quvur; 3-moslamali teshiklar; 4-qatlam suvi jumragi; 5- qatlam suvli soxa; 6- tovar neft soxasi; 7- gazli soxa; 8-qatlam suvini to‘kish sifoni. + +
+ + + + I II IV 6 5 4 3 2 1 8 7 2.6-Rasm. Tovar rezervuarlar umumiy ko‘rinishi sxemasi. 1-qopqoq; 2- korpus; 3- beton; 4-yer; 5- neft chiqishi; 6-neft kirishi; 7-nazorat oynasi; 8-nafas olish klapani. I-gazli soxa; II-tovar neft; III-qatlam suvlari va mexanik qo‘shimchalar soxasi.
Tindirilgan neft rezervuarning tub qismida to‘plangan qatlam suvli soxadan qatlam suvlari va cho‘kmalarni chiqarib tashlangandan so‘ng nasoslar yordamida estakadalarga uzatiladi. Kon sharoitida neftni tindirish jarayonida turli xildagi neft tindirgichlar konstruksiyalari qo‘llaniladi. Shuning uchun neftni tindirishda ularning qo‘llanilishi kon sharoitida neftni tayyorlash texnologik tizimiga bog‘liqdir. O‘rganilgan konstruksiyalarda neft oqimi uzluksiz va qatlam suvlari miqdori yuqori bo‘lsa gorizantal neft tindirgichlar va oqimning kichik qiymatlarida va uzlukli tindirish jarayonida vertikal xolatda joylashgan neft tindirgichlarning qo‘llanilishi neftni tindirish jarayoni samaradorligini oshiradi.
2.5. Neftni tindirgichlar gardishlarini hisoblash Neft tindirgichlarning konstruktiv elementlarining asosiy qismlaridan biri uning silindrik korpusi xisoblanadi. Shuning uchun xisoblash ishlarini silindrik gardishlar va ellipssimon tubliklar uchun olib boramiz. Xisoblash ishlari uchun elementlarning minimal xaqiqiy qalinliklari, ishlash sharoiti va ularni sinash sharoitlari kabi omillardan foydalanamiz. Xisoblash ishlarini bajarish uchun quyidagi kattaliklarni olamiz: ishchi bosim Rishchi =0,6 MPa; ruxsat etilgan bosim Rrux = 0,1 MPa; sinash uchun gidravlik bosim Rs =1,3 MPa; ishchi muxitning xarorati Tish = 20°S, - 45°S; gabarit o‘lchamlari: uzunligi -25420 mm; diametri -3424mm; qurilmaning xajmi - 200 m3; massasi = 54000 kg; xisobiy xarorat T= +100°S; gardish ichki diametri D= 3400 mm; korpus silindrik qismi uzunligi 22500 mm. Gardishning pasporti bo‘yicha ma’lumotlar: qalinligi S=12 mm; tubi qalinligi Smin =14 mm;
korroziya uchun qo‘shimcha s=2 mm; material - po‘lat 09G2S; muxit - neft, gaz, qatlam suvi; idishning xolati - gorizontal; ishlash rejimi -uzluksiz; ruxsat etilgan kuchlanishlar |δ|=140MPa, |δ|20 - 20°S xaroratdagi xisobiy kuchlanish. Sinash sharoiti uchun ruxsat etilgan kuchlanish qiymati quyidagi ifoda orqali topiladi:
Download 0,97 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish