|
muammoli vaziyat
ularda
m a’lum xissiy hozirlikni vujudga keltiradi. Mustaqil amalga oshirilgan bilish
jarayonidan, kashfiyotlardan qoniqish hosil qiladi. Xayratga tushish, tushkunlik
yoki shodlik hissiyotlari muammoli vaziyatni to ‘g‘ri tashkil qilish belgilari
bo‘lib xizmat qiladi. M a’lumki, yuqori ko‘tarinkilik bilim lam i samarali
o‘zlashtirish, haqiqatni qidirish va unga erishishning muhim omili hisoblanadi.
M uam m oning murakkabligi, talabalaming bilim saviyasi va malakasi,
ulaming ijodiy faoliyati ko‘nikmalari, didaktik maqsadga yo‘nalganligiga qarab
muammoli o ‘qitishda talaba va o ‘qituvchi o ‘zaro munosabatlarining turli
variantlari b o ‘lishi mumkin, ya’ni
muammolilikning turli sathlari
am alda
bo‘lishi mumkin.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda asosan muammolilikning uch sathi haqida
fikr yuritiladi:
Birinchi sathda
o‘qituvchi o ‘zi muammoni qo‘yadi, uni shakllantiradi
va talabalarni mustaqil ravishda uning yechilish yo‘lini qidirishga yo‘naltiradi.
Ikkinchi sathda
o‘qituvchi faqat muammoli vaziyatni vujudga keltiradi,
talabalar esa muammoni mustaqil shakllantiradilar va yechadilar.
Uchinchi sath
— oliy sath bo‘lib, unda o ‘qituvchi shunday qoidani
ko‘zda tutadi: muayyan muammoni ko‘rsatib bermaydi, balki unga talabalarni
«ro‘baro‘» qiladi hamda ulami mustaqil ijodiy faoliyatga yo‘naltiradi, ulam i
boshqaradi va natijani baholaydi. Talabalar esa m uam m oni m ustaqil
anglaydilar, uni shakllantiradilar, uning yechilish usullarini tadqiq qiladilar.
0 ‘quv m uam m osining
q o ‘yilish
jarayonini osonlashtirish u ch u n
muayyan tartibga rioya qilish lozim b o ‘ladi. yechilish lozim b o ‘lgan ham da
yangi tushunchalar bilan bevosita bog‘liq bo ‘lgan aw algi o ‘zlashtirilgan
77
bilim lar doirasini faollashtirm asdan turib, m uam m oni q o ‘yib b o ‘lmaydi.
M uam m oli vazifalam i tashkil qilishdan oldin talabalarning sabab-oqibat
aloqalarini o ‘rn a ta olish usullarini egallaganligiga ishonch hosil qilish,
talabalarning m uam m oli vaziyatni tahlil qila olish darajasini o ‘rganish shartdir.
Shuningdek, o ‘qituvchi talabalar e ’tiboriga faqat ular u ch u n qulay b o ‘lgan
m uam m olam i q o ‘ymasligi ham m um kin. Shu bilan biigalikda m uam m oning
yechilishi uni to ‘g‘ri qo ‘ya bilishga ko‘p jihatdan bog‘liq ekanligini unutmaslik
zarur.
Bu qoidalarni am alga oshirish, a w a lo o ‘quv m aterialining m azm un
xususiyati bilan bog‘liqdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga qator talablam i qo‘yish
m um kin.
0 ‘quv mate'riali quyidagi m azm unni qam rab oladi:
•
yangilik unsurlari (yangi tushunchalar, yangi belgilar, xususiyatlar,
n o m a ’lum tushunchalam ingjihatlari, yangi aloqalar, harakatlanishning yangi
usullari);
•
fa k tla r, bilish vazifalari va m asalalari, ziddiyatlari ko'rinishidagi
m ateriallam i qam rab olgan т а \lum va yangi bilim (frtasidagi ziddiyat;
• um um pedagogik va d id a ktik tam oyillarni hisobga olgan pedagogik
nazariyaning m etodologik asoslari m aterialini m antiqqa m uvofiq bayon qilish.
Shuni ta ’kidlash lozim ki, o ‘qitish jarayoni faqat «m uam m oli» yoki
«nom uam m oli» m etodlar yordam idagina am alga oshm aydi, balki uning
sam arali borishi u ch u n xilm a xil m eto d lam i qo‘llash m aqsadga muvofiqdir.
0 ‘qituvchi m ashg‘ulotning m aqsadi, o ‘quv m ateriallarining m azm unini
to ‘plash, auditoriyada qatnashgan talabalarning xarakteri, ulaming tayyorgarlik
darajasini hisobga olgan holda ulam i tinglash ham da birini ikkinchisi bilan
b o g ‘la sh n i am alg a o sh irad i. S h u n d a g in a o ‘quv ja ra y o n in in g y u q o ri
s a m a ra d o rlig i t a ’m in la n a d i. S h u n in g d e k , m u a m m o li o ‘q itis h n in g
sam aradorligi k o ‘p jihatlardan talabalarning ijodiy faoliyatiga, m uam m oni
ifodalash va yechishga b o ‘lgan tayyorgarligiga bog‘liq b o ‘ladi. U lam i ijodiy
faoliyatga jalb qilishda m uam m oli boshlash bayonidan asta-sekin tadqiqot
ishlarigacha o ‘tish tavsiya etiladi. Shuningdek, m uam m oli o ‘qitishning barcha
m etodlari zanjirida asta-sekin oddiydan murakkabga o ‘tish kerak b o ‘ladi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda talabalarning ijodiy faoliyati reproduktiv,
qayta ishlab chiqish metodlarini shakllantirmasdan aw al amalda bo ‘la olmasligi
t a ’k id la n a d i. A g ar
o ‘rg a n ila y o tg a n k u rsn in g (b o ‘lim , m a v zu n in g )
mohiyatini, ulardan foydalanishnhig zarur m etodik materiallari va qoidalarini
talabalar bilm asa va anglam asa, o ‘qituvchi ulam ing ijodiy faoliyatini tashkil
eta olmaydi.
D em ak, m uam m oli o ‘qitish yetarli darajada sam arali b o ‘lishi u ch u n u
yaxlit o ‘quv-tarbiya jarayonining uzviy qism i b o ‘lishi kerak.
M uam m oli leksiyalar o ‘tkazish jarayonida talabalarda ijodiy faoliyatga
za ru r b o ‘lgan m otivlar, q im m atli y o ‘l- y o ‘riq lar va y o ‘lla n m a la m in g
78
shakllanganligi m uhim o ‘rin egallaydi.
T a ’kidalash joizki, o ‘quv faoliyati m otivlarining doirasi ju d a k o ‘p
inotivlar yig‘indisi b o ‘lsa-da, ulardan ikki guruhi belgilovchi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
