Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

Шерзоддан бир йил илгари университетни битирган, ҳозир тил адабиѐт институтида 
ишлайдиган фан кандидати ѐзганди. (Ў. Ҳошимов) 
Демак, эганинг синтагматик муносабатини икки даражага бўлиш мумкин: а) эганинг 
кесим билан муносабат б) эганинг ички муносабати (аниқловчи-аниқланмиш). 
1
К о к о р и н а С. II. 0 сохмантическом субъекте и осоенно стях его вьгражения в 
совромеином русском язмке. М.. 1979, с. II 
2
В о р о н и н а Д. Р. Типь1 агенс и значснияоиределенности неопредоленности и 
обобгценности. — ФН, 1975. *Н, с. 74. 
Англашиладики, эга ўзига оид аниқловчилар билан дискрепция ҳосил қилади ва бу 
дескрипция бир бутун ҳолида эга вазиятида кесим билан синтагма-муносабатда 
бўлади. 
ЁЙИҚ ГАПЛАР. ИККИНЧИ ДАРАЖАЛИ БЎЛАКЛАР. 
ТЎЛДИРУВЧИ 
Кесимнйнг объект валентлигини тўлдириб келувчи келишикли ва кўмакчили 
морфологик шакллар орқаля рўѐбга чидадиган синтактик шакл тўлдируъчи саналадя. 
Масалан: Неча йил ўғрига таланди карвон, юрак кишанларнинг пойида ѐтди. 
(«Мустақиллик қасидаси») 
Тўлдирувчи гап бўлаклари тизимида шакл ва мазмун унсурларидан ташкил топган 
нисбий бир бутунликдир. Тўлдирувчининг шакл ва мазмуни ўзаро узвий боғланган ҳолда 
бир бутунни ташкил этса ҳам, лекин улар бир ҳодисанинг икки томони сифатида ўзига хос 
хусусиятларга эга. 
Тўлдирувчининг шаклий тузилиши ва парадигмаси. 
Тўлдирувчи шаклий томондан морфологвк ва синтактик шаклларнинг қарама-
қаршилиги ва бирлигидан ташкил топган нисбий бир бутунликдир. 
Гап қурилмасйда тўлдирувчи вазиятини эгалловчн синтактик шакл муайян 
морфологик шакллар асосида намоѐн бўлади. Натижада тўлдирувчи вазиятидаги 
синтактик шаклни намоѐн қилувчи морфологик шакллар тизими вужудга келади. 
Масалан: Сиздан қадрлими бир дона кўсак, Дардлар дарѐ бўлиб оқизмас бизни, Елкада 
кўтариб кетсакда сизни... («Мустақиллик қасидаси») 
Тўлдирувчи вазиятидаги синтактик шакл қуйидаги морфологик шакллар асосида 
намоѐн бўлади: 1.От: 
а) от + тушум келишиги: китобни ўқидим; 
б) от + бош келишик: китоб ўқидим; 
в) от + восита келишиклари: китобдан ўқидим; 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

48 
г) от + кўмакчи: китоб ҳақида эшитдим. 
2. Олмош: 
а) кишилик олмоши + тушум келишигй: севн кўрдим; 
б) кишилик олмоши + восита келишиклари: унга ҳам берди 
в) кишилик олмоши + кўмакчи: у ҳақда эшитдим; 
г) кўрсатиш олмоши + келишик: ўшанга атадим, ўшани кўрдим. 
Сон + келишик: бешни ўнга қўшдим. 
Отлашган сўзлар: 
а) отлашган сифат: Яхшидан боғ қолар; 
б) отлашган равиш: Кўпдан қуѐн қочиб қутулмас. Тўлдирувчи вазиятидаги синтактик
шаклни намоѐн қилувчи бу морфологик шакллар тизими тўлдирувчининг шаклий 
парадигмасини ҳосил қилади. 
Тўлдирувчи вазиятида ҳар қандай морфологик шакл эмас, фақат тўлдирувчи вазияти 
йўл қўйган морфолоғик шаклларгина кела олади. 
Тўлдирувчининг мазмуний тузилиши ва парадигмаси 
Тўлдирувчи мазмун томондан морфологик ва синтактик маъноларнинг (қарама-
қаршилиги ва бирлгидаги ташкил топган нисбий бутунликдир. 
Синтактик маъно морфологик маънолар орқали намоѐн бўлади. Морфологик 
маъноларнинг умумлашмаси синтактик маънони. ҳосил қилади. Синтактик ва морфологик 
маънолар ўртасида умумийлик ва хусусийлик диалектикаси намоѐн бўлади. Тўлдирувчи 
вазиятидаги синтактик шакл кесимнинг объект валентлигини тўлдириш учун хизмат 
қилганлиги туфайли у, биринчи навбатда, объектни ифодалайди. Бу объект синтактик 
маъноси умумлашма (инвариант) сифатида турли хусусий мадолар (вариантлар) — 
морфологик маънолар орқали юзага чиқади: 
шахс: Мен укамни кўрайин.(«Ёрилтош»эртагидан); 
предмет: Новдаларни кесди; 
ўрин: Тошкентни кўрдим; 
миқдор: Тўртни иккига бўл; 
ҳаракат: Югуришга ѐрдам беради; 
ҳолат: Уйлашга вақтим йўқ кўрсатиш: Мана буни сенга атадим. 
Бундай морфологик маънолар бир умумий синтактик мазмуний парадигмасини 
ташкил этади. Парадигма аъзолари ичида биринчи ва иккинчи маъно тўлдирувчи 
вазиятидаги синтактик маъно учун хосланган. Қолган аънолар бошқа синтактик 
матуноларга тею бўган чегара маъно ҳисобланади. Масалаи, ўрин маъноси ўрин ҳоли 
вазиятидаги синтактик маъно учуи, миқдор маъноси аниқловчи ва ҳол вазиятидаги, 
ҳаракат ва ҳолат маънолари эса кесим вазиятидаги синтактик маънолар учун кўпроқ 
хослангандир.