Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

БИР ТОМОНЛАМА АЛОҚА (СУБОРДИНАЦИЯ) 
Бир томонлама алоқада тобеланиш йўналиши биртомонлама бўлади: тобелашиш ѐ 
чапдан ўнгга қараб йўналади (иккинчи даражали бўлакларнинг ҳоким бўлак билан 
алоқаси), ѐ ўнгдан чапга қараб йўналади (бош бўлакларнинг ўзаро алоқаси). Тобе қисм 
тобелаштирувчи восита ѐрдамида ҳоким қисмга боғланади. Масалан, китобни ўқи, 
овқатдан ол, мен келдим ва бошқалар. 
Бундай алоқанинг икки турини фарқлаш огозим бўлади: а) бир томонлама боғли 
алоқа; б) бир томонлама эркин алоқа. 
БОҒЛИ АЛОҚА 
Тобе қисмнинг қандай шаклда келиши ҳоким қисмга боғлиқ бўлган алоқа боғли 
алоқа саналади. Тобе қисм ҳоким қисм талаб этган шаклда келади. Тобе қисм 
қайси шаклда келиши ҳоким қисм томонждан белгиланади. Масалан, китобни ўқи 
бирикмасида тобе қисм ўтимли феълдан ифодаланган ҳоким қисм талабига мувофиқ 
тушум келишигида келади. 
Боғли алоқа уч турга бўлинади: а) мослашув, б) бош-қарув, в) битишув. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

14 
Мослашув 
Тобе қисм ўз шаклини ҳоким қисм шаклига мувофиклаштириши мослашув 
еаналади. Ҳоким сўзнинг шакли ўзгариши билан тобе қисмнинг шакли ҳам ўзгаради. 
Демак, ҳоким қисм шаклининг ўзгариши тобе қисмнннг ўзгаришига таъсир қилади. 
Ана шу хусусияти билан бу алоқа бошқарувдан фарқ қилади (бошқарув алоқасига 
қаранг). 
Кесим эга билан мослашув йўли билан бошанади. Мен келдим қурилмасида эга 
(мен) кесим (келдим) билан шахс ва сонда мослашган. 
Ҳозирги ўзбек тилида эга билан кесим шахсда мослашса ҳам, сонда доимо 
мослашиши шарт эмас. Эга Ш шахсдаги шахс билдирувчи отлардан ифодаланганда 
кесим икки вариантда — бирликда ҳам, кўпликда ҳам қўлланилиши мумкин. Масалан, 
талабалар тўпланадилар, талабалар тўпланишди, талабалар тўпланди. 
Эга III шахсдаги шахс билдирмайдиган отлардан ифодаланганда, эга билан кесим 
ўртасида сонда умумам мослик бўлмайди. Масалан, қушлар сайрайдилар эмас, р 
сайрайди; еллар эсадилар эмас, еллар эсади. 
Эга билан кесимнинг мослашиш қамровига кўра мослашув иккига бўлинади: а) тўлиқ 
мослашув, б) қисман мослашув. 
Эга билан кесимнинг ҳам шахсда, ҳам оонда мослиги тўлиқ мослашув саналади. 
Масалан, биз қаздик. 
Эга билан кесимнинг фақат шахсда мослиги қисман мослашув ҳисобланади. Масалан, -