N. M. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sh. Sobirov

9-dars. QO‘SHMA GAPLAR TASNIFI 
1-topshiriq. 
Teng  bog‘lovchilar  haqida  gapiring  va  ular  ishtirokida 
ikkita  qo‘shma  gap  tuzing.
2-topshiriq.
 
Chunki,  shuning  uchun  bog‘lovchi  vositalari  ishtirokida 
bittadan  qo‘shma  gap  tuzing.
3-topshiriq.
  Berilgan  gap  qismlari  o‘zaro  qanday  bog‘langanini 
ayting,  uni  bog‘langan  va  ergashgan  qo‘shma  gaplarga  aylantirishga 
harakat  qiling. 
Kuz  keldi,  yig‘im-terim  boshlandi.
Bilib oling.
 
Qismlarining  qanday  bog‘lovchi  vositalar 
yordamida  bog‘lanishiga  ko‘ra  qo‘shma  gaplar  uch 
guruhga  bo‘linadi:  1.Bog‘langan  qo‘shma  gaplar.  2.  Ergashgan 
qo‘shma  gaplar.  3.  Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gaplar.
34-mashq. 
Gaplarni  o‘qing.  Qo‘shma  gaplarni  topib  ko‘chiring.  Ularni 
guruhlarga  ajrating.  Gaplarni  nima  asosida  guruhlarga  ajratganingizni 
ayting.
1.  Baraka  top,  jiyan.  Sen  borsan,  ko‘nglim  to‘q.  Shu,  mashina 
haydashni  o‘rganib  olsang,  juda  soz  bo‘lardi.  Qatorda  noring 
bo‘lsa,  yuking  yerda  qolmaydi,  deydilar. 
(Hakim  Nazir)
  2.  Goh 
kechalari  shamol  bo‘riday  uvullab  chiqardi,  goh  sharros  yomg‘ir 
quyib  qolardi. 
(E.  Usmonov) 
3.  Guli  yo‘q  bo‘stondan  yaproq 
yaxshi,  foydasi  yo‘q  yo‘ldoshdan  tayoq  yaxshi. 
(Maqol)
  4.  Dunyo 
http://eduportal.uz

---

22
ko‘rgan  odam  bilan  hamsuhbat  bo‘lsang,  bahri  diling  ochiladi.           
(O‘.  Hoshimov) 
35-mashq.
  Matnni  o‘qing,  qo‘shma  gap  qismlarini  aniqlab,  ularni 
izohlang.
O‘qishli  kitob  go‘zallikdir,  lekin  go‘zallikda  ham  go‘zallik  bor. 
Qorong‘i  kechada  otilgan  mushak  ham  go‘zal,  quyoshga  qarab 
xandon  tashlab  turgan  gul  ham  go‘zal.  Osmonda  sochilib  ketgan 
rang-barang  olov  va  oqish  izlar  go‘zalligi  ko‘zni  qamashtirsa  
ham,  puch  go‘zallik,  shuning  uchun  bebaqodir.  Gulning  go‘zalligi 
esa  to‘q  go‘zallik,  chunki  uning  bag‘rida  hayot  bor,  shuning  uchun 
abadiy  go‘zallikdir.  G‘uncha  guldan  ham  go‘zalroq,  chunki  uning 
bag‘rida  ikki  hayot  –  o‘z  hayoti  va  yana  gul  hayoti  bor. 
(Abdulla 
Qahhor)
36-mashq. 
Gaplarni  o‘qing,  ularni  qo‘shma  gap,  ergashgan  
qo‘shma  gap,  bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  tarzida  uch  guruhga  bo‘lib 
ko‘chiring.
1.  Shogirdlar  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  ko‘ngil  qafasi  shuncha 
ravshanroq  bo‘ladi. 
(G‘afur  G‘ulom)
  2.  Og‘ziga  kelganini  demoq  – 
nodon  ishi  va  oldiga  kelganini  yemoq  –  hayvon  ishi. 
(Alisher 
Navoiy) 
3.  Oqil  gar  so‘z  bila  so‘zni  yopar,  Orif  o‘shal  so‘zda 
o‘zini  topar. 
(Haydar  Xorazmiy)
    4.  Hunar  o‘rgan,  chunki  hunarda 
ko‘p  sir,  Yopiq  eshiklarni  ochar  birma-bir. 
(Nizomiy)
  5.  Jahonda 
hammadan  to‘g‘rilik  a’lo,  Egrilikdan  ortiq  yo‘qdir  hech  balo. 
(Firdavsiy)
37-mashq.
  Sodda  gaplarni  qo‘shma  gaplarga  aylantiring.
Biz  ham  uning  ketidan  bozorga  kirdik.  Zarafshon  vodiysida 
yetishtiriladigan  ho‘l-u  quruq  noz-ne’matlar  bari  shu  yerda.  Ranglar-
chi,  tabiiy  ranglar.  Tog‘ora-yu  savatlarda  katta  Minorga  o‘xshatib 
terib  qo‘yilgan  pomidorlar,  anjirlar,  xirmon  qilib  uyib  tashlangan 
http://eduportal.uz

---

23
qovun-tarvuzlardagi  oq-u  qora,  ko‘k-u  zangor  –  olamdagi  hamma 
rang  bir-biri  bilan  rang  talashadi.  Ulardan  taralayotgan  muattar  hid-
chi?!  Quyoshning  nuri,  yerning  sharbatini  shimib  pishgan  zilday 
bosvoldini  qo‘lingizga  olib  bir  hidlasangiz,  bemalol  qovun  polizga 
borib  qaytganning  savobini  topasiz. 
(S.  Anorboyev)
38-mashq.
  Qo‘shma  gaplardan  foydalanib,  «Kuz  keldi  –  rizq  keldi» 
mavzusida  matn  tuzing.
1.  Qo‘shma  gaplar  qaysi  belgisiga  ko‘ra  turlarga  bo‘linadi?
2.  Qismlari  teng  bog‘lovchilar  yordamida  bog‘langan  qo‘shma 
gaplar  qanday  qo‘shma  gap  sanaladi?
3.  Qismlari  ergashtiruvchi  bog‘lovchilar  yordamida  bog‘langan 
qo‘shma  gaplar  qanday  qo‘shma  gap  hisoblanadi?
4.  Qismlari  ohang  yordamida  bog‘langan  qo‘shma  gaplar  qanday 
qo‘shma  gap  sanaladi?
39-mashq. 
Uyga vazifa.
  Qo‘shma  gaplardan  foydalanib,  «Hashar» 
mavzusida  insho  yozing.