N. M. Kayumova

Pedagog -  tarbiyachining nutq madaniyati

Nutq  madaniyati  —  ijtimoiy  madaniyatni,  kishilik  jamiya- 

ti  madaniyatini  aks  ettiruvchi  bir ko'zgudir.  Nutq  madaniyati

107

---

adabiy tilning har ikki shakli — yozma va og'zaki shakli uchun 

zarurdir.  Nutq  madaniyatiga  e'tibor  yolg'iz  o'qituvchilardan 

emas,  balki  har bir  fuqarodan  ongli  ravishda  o'zlashtirish ta­

lab  qilinadigan  insoniy fazilatlardan  biridir.  Uni  egallash  har 

bir  o'qituvchining  va  shaxsning  madaniy  saviyasi  va  bilimi- 

ga bog'liq.  O'qituvchi pedagogik mahoratida  nutq madaniyati, 

uning nafaqat ma'naviy va axloqiy jihatdan boyligini,  balki  bi- 

limini,  tafakkurini,  ilmiy  dunyoqarashini,  fikr  va  mushohada 

yuritishini belgilovchi me'yordir.  O'qituvchining nutq madani­

yati  birdaniga  shakllanib  maromiga  yetadigan  jarayon  emas, 

u  pedagogik  mahorat  bilan,  kasb  faoliyati  davomida,  tajriba- 

li ustozlar o'giti natijasida yillar davomida takomillashib,  say- 

qallanib boraveradi.  O'qituvchining nutqiy qobiliyati madaniy, 

kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivoj­

iantirish  faqat  o'qituvchining  shijoatiga  bog'liq,  Shu  qobiliyat 

tufayli o'qituvchining nutq madaniyati ham shakllanib boradi. 

Quyidagi o'qituvchining nutq madaniyatiga xos bo'lgan vosita- 

larni pedagog-tarbiyachi unutmasligi kerak:

1.  Nutq  madaniyati  o'qituvchining  ma'naviy-axloqiy  kamo- 

loti  tarkibiy  qismidir.  Zero  nutq,  millatimiz  erishgan  madani­

yat  darajasini  ko'rsatuvchi,  o'z  ona  tilimizga  e'tiqodni  namo- 

yish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir.

2. Nutq madaniyati o'qituvchilarni ma'naviy va madaniy sa­

viyasi bilan hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa 

kasb egalaridan ma'lum ma'noda ajratib turadi.

3.  Nutq  madaniyatining  pirovard  maqsadi  erkin  fikr  egasi 

bo'lgan  barkamol  avlodni  qanday kasb  egasi  bo'lib yetishishi- 

dan qat'iy nazar ma'naviy jihatdan tarbiyalash.

4.  Nutq  madaniyati  —  bu,  avvalo,  o'qituvchilarda  nutqiy 

ko'nikma  va  nutqiy  malakalarni  hosil  qiladi.  Bu  ko'nikma  pe­

dagogik  faoliyatda  takomillashib  boradi,  maxsus  mehnat  va 

mashqlar  evaziga  malaka  oshiriladi  hamda  erishilgan  muvaf- 

faqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi.

5.  Nutq  madaniyatiga  o'zbek adabiy tilini  mukammal  egal­

lash  asosida  erishiladi.  Buning  uchun  o'qituvchi  adabiy til  qo-

108

---

nuniyatlarini  bilishi,  badiiy  adabiyot  asarlarini  doimiy  o'qib 

borishi,  she'rlar  yod  olishi  va  uni  ifodali  o'qiy  olishi,  radio  va 

televideniye eshittirishlarini kuzatib borishi lozim,

6. 

Nutq madaniyatini egallashningyana bir ko'rinishi nutqiy 

taqlid bo'lib, yosh  o'qituvchilar o'zidan yaxshiroq, chiroyliroq, 

ma'noli va ta'sirchan nutq so'zlaydigan ustoz-murabbiylarning 

nutqiy  san'atiga  havas  bilan  qarashi  va  taqlid  qilishi  asosida 

o'rganishi mumkin.

O'qituvchining  pedagogik  faoliyatida  nutq  texnikasini  mu- 

kammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida 

o'qituvchi bolaning his-tuyg'ularini uyg'otadi, o'quvchilar bilan 

ongli muloqotni ta'minlaydi, ta'lim-tarbiyaga oid ma'lumotlarni 

tahliliy  idrok  etadi.  Buning  uchun  bo'lajak  o'qituvchi,  avvalo, 

nutq  sirlarini,  uning  o'quvchilar  bilan  bo'ladigan  muloqotda 

ta'sir kuchini puxta bilishi kerak.