Н.Қ. ЙЎлдошев, В. И набоков, О. А. Арипов, О. АҲмедов

5.16 расм. Бошқарувга харажатларни таснифлаш чизмаси. 
Бу муаммоларни ҳал қилиш тегишли услубий тузатишларни тақазо 
қилади. Масалан, бошқарув соҳасидаги харажатларни ҳисобга олишни 
Бошқарув харажатлари 
Иш ҳақига 
харажатлар 
Раҳбарлар-
нинг иш 
ҳақи 
Бошқарувни 
такомиллаштиришга 
харажатлар 
Бошқарув 
техникасига 
харажатлар 
Қўшимча 
харажатлар 
Илмий-техник ва 
тажриба 
конструкторлик 
ишлари 
Ҳисоблаш 
техникаси 
Бинолар ва 
иншоатлар
нинг 
ижараси ва 
сақлаб 
турилиши 
Хизмат 
сафарлар
иии 
Ҳужжатларни 
тузиш, 
кўпайтириш ва 
сақлаш учун 
маблағлар 
Бошқарув 
жараѐнини 
такомиллаш; кирим 
бўйича тадбирлар 
Мутахасис-
лар техник 
ва хизмат 
кўрсатувчи 
ходимлари-
нинг иш 
ҳақи 
Моддий 
рағбатлан-
тириш 
жамғарма-
сидан 
тўловлар 
Бошқарув 
ходимларни 
тайѐрлаш ва 
малакасини ошириш 
Почта-
телеграф 
харажат-
лари ва 
девонхона 
зарурият-
лари 
Маълумотларни 
узатиш ва 
тасвирлаш 
воситалари 
Хизмат 
иншоатларининг 
мебели ва 
ускуналари 
Вакиллик 
харажатла-
ри 

---

214 
ўзгартириш, бошқарув фаолияти билан боғлиқ барча харажатларни уларга 
киритиш мақсадга мувофиқдир. Умуман аниқ объектларни бошқариш ва 
алоҳа вазифаларни амалга оширишга барча харажатларни ишончли ҳисобга 
олиш ва ҳисоблаб чиқаришни йўлга қўйиш даркор. 
Бошқарувга харажатларнинг мувофиқ даражасини белгилаш муҳим 
вазифани ташкил қилади. Маълумки, вужудга келган вазиятни бошқарувгв 
харажатларни камайтиришни мутлоқ тамойилга кўтариш, уни бошқарув 
жараѐнини адекват баҳолашнинг универсал воситаси сифатида илгари суриш 
ажратиб туради. Худди шу вақтда кўпинча бундан иқтисодиѐт сохта бўлади, 
чунки уни бошқарув тизимидаги камчиликлар туфайли йўқотишлар бекитиб 
қўяди. Ташкилот фаолиятида юқори якуний натижаларга эришиш муҳимроқ 
бўлади. Шунинг учун гап умуман бошқарув тузим ѐки унинг алоҳида 
бўлинмасининг “фойдали“ самараси бирлиги ѐки маълум вазифалар, 
карорларни амалга оширишга бошқарув харажатларини солиштирма 
қисқартирилиши 
ҳақида 
кетмоқда. 
Шундай 
қилиб, 
бошқарувга 
харажатларнинг мувофиқ, илмий асосланган даражасини қидириш 
зарурлигига эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқдир. 
Бунинг устига молиявий ресурсларни чекланганлиги шароитида 
бошқарувга харажатларни тежаш муҳим аҳамиятга эга, у, хусусан 
бошқарувнинг тегишли шакллари ва усулларидан фойдаланишни тақозо 
қилади. 
Бошқарувнинг 
иқтисодий 
самарадорлигини 
белгилаш 
учун 
кўрсатқичларни ҳисоблашнинг иккита асосий усул: харажатли ва ресурсли- 
лардан фойдаланиш мумкин. 
Биринчи усул ва шунга кўра, бошқарувнинг иқтисодий самадорлигини 
таърифловчи кўрсаткич харажатли деб аталади. У корхона фаолияти умумий 
ѐки якуний иқтисодий натижаларнинг бошқарувга йиғма харажатларга 
нисбатига суянади: 

---

215 
П
Эм=
Ру 
бу ерда Эм- менежментнинг иқтисодий самарадорлиги; 
Ру- бошқарув харажатлари 
Г - корхона томонидан олинган якуний иқтисодий натижа. Унинг 
сифатида фаолиятнинг у ѐки бу умумий кўрсаткичи (даромадлар, фойда, 
ишлаб чиқаришнинг ҳажми, товар айланиши ва ҳ к.)лардан фойдаланиш 
мумкин. 
Менежментнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг иккинчи 
усули ресурсли, у корхона фаолияти умумий ѐки якуний натижасининг 
ресурслардан фойдаланиш миқдорига, масалан, маъмурий бошқарув 
ходимлар сонига нисбатини акс эттиради: 
П
Эм= 
Ку 
бу ерда Эм- менежментнинг иқтисодий самарадорлиги; 
П- ушбу корхона томонидан олинган якуний иқтисодий натижа; 
Ку - маъмурий бошқарув хадимларининг сони (яна фақат бошқарув 
ходимларининг сонидан фойдаланиш мумкин). 
Менежмент иқтисодий самарадорлигининг келтирилган кўрсаткичлари 
статистик бўладилар. 
Шуни таъқидлаш керакки, агар менежмент самарадорлиги шаклларини 
таҳлил қилишда унинг динамик жиҳати ҳисобга олинса, самарадорлик 
кўрсаткичларининг ишончлилиги ошади. Бу қуйидагилар билан изоҳланади. 
Биринчидан, ижтимоий ва иқтисодий жараѐнларнинг таърифлари вақтда 
ўзгаришсиз қоладилар. Иккинчидан, тадбирларнинг ҳар хил вариантлари 

---

216 
натижалар ва харажатлар динамикасининг даврлари бўйича турли 
йўналишларга эгалар. Учинчидан, хўжалик қарорлари вариантларининг 
самарадорлигига жиддий таъсир кўрсатувчи вақтли силжишлар мавжуд. 
Шунинг муносабати билан менежмент самарадорлиги кўрсаткичларини икки 
ѐки ундан ортиқроқ давр учун ўзгаришларни рўйхатга олиш ва солиштириш 
воситаси билан динамикада кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Бунда 
менежментнинг “динамик” самарадорлиги мавжуд бўлади. 
Менежмент 
самарадорлигининг 
динамик 
кўрсаткичи(Эмд)ни 
қўйидагича тақдим этиш мумкин: 
Фп -Фб
Эмд = , 
Суп-Суб
бу ерда, Фп, Фб- корхонанинг тегишли равишдаги ушбу ва базисли 
йиллардаги якуний кўрсаткичлари (масалан фойданинг); 
