N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Naysimon  suyakning  gistologik  tuzilishi.
  Ma‟lumki,  naysimon  suyakda 

---

239 
 
anatomik  jihatdan  diafiz  va  epifiz  qismlari  tafovut  etiladi.  Diafiz  qismi  naysimon 
shaklda bо„lib, devori kompakt qismdan tashkil topgan. Kompakt moddasi esa bir-
biriga  juda  ham  zich  birlashib  ketgan  suyak  plastinkalaridan  tashkil  topgan  (77- 
rasm).  Epifizlar  esa  tashqi  tomonidan  yupqa  kompakt  suyak  bilan  qoplangan 
bо„lib,  ichki  tomoni  g„ovak  moddadan  tashkil  topgan.  Suyak  tashqi  tomonidan 
yupqa  biriktiruvchi  tо„qima  parda  ya‟ni  suyak  usti  yupqa  pardasi  (periost)  bilan 
о„ralgan. Suyak ichki kanali esa juda yupqa parda (endost) bilan suyak kо„migidan 
ajralib turadi. Naysimon suyakning kompakt moddadan tuzilgan diafizida quyidagi 
qavatlar  tashqi umumiy  suyak  plastinkalar  sistemasi, osteonlar  (Gavers)  sistemasi 
va  ichki  umumiy  suyak  plastinkalari  sistemalari  tafovut  etiladi.  Tashqi  suyak 
plastinkalar sistemasining qalinligi 4–12 mkm bо„lib, bir-biriga parallel yо„nalgan 
bir  nechta  plastinkalar  yig„indisidan  iborat.  Shunisi  xarakterliki,  bu  plastinkalar 
suyakni tashqi tomonidan butunlay о„rab turadi, lekin plastinkalarning oxiri bir-biri 
bilan tutashmay, ustma- ust joylashib tugaydi. Bu qavatda teshib о„tuvchi kanallar 
joylashib, ular orqali suyak usti pardasidan suyak ichiga qarab qon tomirlar о„tadi. 
Bu  kanallar  oziqlantiruvchi  kanallar  bо„lib,  о„z  devoriga  ega  bо„lmaydi  va 
Folkman  kanallari  deb  ataladi.  Bundan  tashkari,  suyak  usti  pardasidan  har  xil 
burchak  hosil  qilib,  suyakka  tomom  kollagen  tolalar  teshib  utuvchi  tolalar  deb 
atalib, osteonlar qavatiga yetib kelishi mumkin. 
 
 

---

240 
 
 
77-rasm. Naysimon suyakning tuzilishi (sxema). a – suyak ustki pardasi (periost), b– 
suyakning kompakt moddasi, g– suyak kо„migi bо„shlig„i, v – suyakning ichki pardasi (endost): 
1 – tashqi umumiy plastinkalar qavati; 2 –osteon; 3 – osteon kanali; .: 4– oraliq plastinkalar 
sistemasi; 5 – ichki umumiy plastinkalar qavati; 6 –g„ovak suyak trabekulasi; 7 – tolali qavat: 8 – 
qon tomir;  9 – osteon kanalidagi qon tomirlar; 10 - osteon kanalini hosil qiluvchi xalqa 
plastinkalar. 
 
Suyak  devorining  о„rta  qavatini  osteonlar  hosil  qilib,  ular  kompakt 
suyakning  struktura  birligi  hisoblanadi  (78-rasm).  Osteonlar  ham    plastinkalardan 
iborat  bо„lib,  ular  konsentrik  halqalar  sifatida  qon  tomirlarni  о„rab  joylashadi. 
Osteom markazida qon tomirlar joylashib, devori esa qalinligi 5–20 mkm bо„lgan, 
bir-biriniig  ichiga  kirgan  silindrlar  sistemasidan  tuzilgan.  Osteon  halqalarini  hosil 
qilgan  palstinkalarning  ossein  tolalari  о„z  yо„nalishiga  ega  bо„lgani  uchun 
suyakning  bо„ylama  va  kо„ndalang  kesmalarida  plastinkalarni  aniq  ajratish 
mumkin.  Osteonlar  bir-biriga  zich  tegib  yotmaydi,  balki  ular  orasida  konsentrik 
halqa hosil qilmaydigan suyak plastinkalari joylashadi. Bu plastinkalar oraliq yoki 
interstitsial plastinkalar deb nomlanadi. 

---

241 
 
 
78- rasm. Plastinkasimon suyak tо„qimasining osteon sistemasi.
 
1 –osteon kanali;                        
2 –suyak plastinkalari; 3 – suyak hujayrasi. 
 
Naysimon  suyakning  markazida  endost  bilan  qoplangan  suyak  kо„migi 
kanali  joylashib,  u  bilan  osteon  sistemasi  oralig„ida  ichki  umumiy  suyak 
plastinkalari  joylashadi.  Bu  plastinkalar  sistemasi  kompakt  suyak  moddasi  suyak 
kо„migi  kanali  bilan  bevosita  chegaralangan  joylardagina  yaxshi  rivojlangan 
bо„ladi. Kompakt modda g„ovak moddaga о„tadigan joylarda esa ichki plastinkalar 
g„ovak modda plastinkalariga davom etib ketadi. 
Naysimon  suyaklarda  osteonlar  suyakning  uzun  о„qiga  parallel  joylashib, 
ular  о„zaro  anastomozlar  orqali  tutashadi.  Bu  anastomozlar  tashqi  umumiy 
plastinkalarga kiruvchi kanallar singari qon tomir saqlagani uchun oziqlantiruvchi 
kanallar  deb  nomlanadi.  Osteon  kanallaridagi  qon  tomirlar  о„zaro  bog„lanibgina 
qolmay,  ular  suyak  kо„migi  va  suyak  usti  pardasining  qon    tomirlari  bilan  ham  
birlashgandir.  Suyak  usti  pardasida  oziqlantiruvchi  qon  tomirlar  va  nerv  tolalari 
ham    joylashgan.  Bu  yerda  miyelinli  va  miyelinsiz  nerv  tolalarining  chigallari 
mavjud. Nerv tolalarining bir qismi qon tomirlar bilan tashqi umumiy plastinkalar 
orqali  osteon  kanaliga,  u  yerdan  esa  suyak  kо„migiga  yetib  boradi.  Nerv 
tolalarining  bir  qismi  esa  suyak  usti  pardasida  erkin  va  kapsulaga  о„ralgan  nerv 
oxirlarini hosil qiladi. 
Suyak  usti  pardasi  (periost)  va  endost.
  Suyak  tashqi  tomondan  suyak  usti 
pardasi (periosteum) bilan о„ralgan. Unda ikki qavat ichki hujayrali va tashqi tolali 
qavatlar farqlanadi. Ichki qismi nozik tolali biriktiruvchi tо„qimadan tashkil topgan 

---

242 
 
bо„lib,  unda  mayda  qon  tomirlar,  osteoblast  va  osteoklast  hujayralari  joylashadi. 
Tashqi  qavat  asosan  tolali  biriktiruvchi  tо„qimadan  iborat.  Endost  (endosteum)–
juda  nozik  parda  bо„lib,  suyakni  ichki  tomondan  qoplaydi.  U  osteoblast  va 
osteoklast  hujayralarini  ushlovchi  biriktiruvchi  tо„qimadan  tuzilgan  bо„lib,  uning 
kollagen tolalari suyak kо„migining stroma tuzilmalariga о„tib ketadi
8
. 
Suyak  tо„qimasining  taraqqiyoti,  о„sishi  va  regeneratsiyasi.  Suyak 
tо„qimasining taraqqiyoti osteogistogenez deb atalib, u embrional va postembrional 
osteogistogenezlarga bо„linadi. Embrional (homila davridagi) osteogistogenez ikki 
usulda amalga oshadi: 
1)  Tо„g„ridan-tо„g„ri  mezenximadan  suyak  hosil  bо„lishi  (tо„g„ri  yoki 
bevosita osteogistogenez). 
2)  Mezenximadan  hosil  bо„lgan  tog„ay  modeli  о„rnida  suyak  takomili 
(notо„g„ri yoki vositali osteogistogenez). 
Postembrional  osteogistogenez  homila  tug„ilgandan  keyingi  davrni  о„z 
ichiga olib, asosan, suyak о„sishi va regeneratsiyasi bilan bog„liq. 
Suyak  tо‘qimasining  mezenximadan  rivojlanishi.
  Bu  usul  asosan  yassi 
suyaklar,  jumladan,  kalla  suyaklari  uchun  xosdir.  Bо„lajak  suyak  о„rnida 
mezenxima  hujayralari  kо„paya  boshlaydi  va  osteogen  orolchalar  hosil  bо„ladi. 
Hujayralar  orasida  kollagen  tolalar  hosil  bо„ladi  va  bu  tolalar  hujayralarni  bir-
biridan  uzoqlashtiradi.  Bunday  hujayralarni  preosteoblastlar  deb  hisoblash 
mumkin. Ular kollagen tolalardan tashqari glikozaminoglikanlar ham hosil qiladi. 
Natijada,  hujayra  oraliq  moddasi  oksifil  bо„ladi.  Preosteoblastlar  osteoblast 
hujayralariga aylanib, yana kо„proq hujayralararo modda ishlab chiqara boshlaydi. 
Bu davrni osteoid davr deb ham yuritiladi. Shu davrga kelib osteoblast hujayralari 
hujayralararo  modda  bilan  о„ralib,  kо„payish  qobiliyatini  yо„qotadi  va  osteotsit 
hujayralariga aylanadi. Ammo chekka joylashgan hujayralar yangi osteoblastlarga 
aylanishini  davom  ettiradi.  Hosil  bо„lgan  hujayralararo  modda  (osseomukoid) 
asosan  glikozaminoglikanlardan  va  kollagendan  tuzilgan.  Mineral  tuzlar  bu  yerda 
                     
8
 
Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A.,