N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Monotsitlar.
 Monotsitlar qonning eng yirik hujayralari hisoblanadi. Ularning 
kattaligi  surtmalarda  20  mkm  gacha,  qonda  esa  9–12  mkm  gacha  bо„ladi. 
Monotsitlar  soni  yetuk  organizmda  umumiy  leykotsitlar  miqdorining  6–8%  ini 
tashkil  etadi.  Monotsitlar  yadrosi  shaklining  turli  xilda  bо„lishi  bilan 

---

197 
 
xarakterlanadi–kо„pchilik hollarda yadro loviyasimon yoki taqasimon shaklga ega 
bо„ladi. Xromatin siyrak, notekis tо„r shaklida joylashib, Romanovskiy usuli bilan 
bо„yalganda  qizg„ish  binafsha  rangga  bо„yaladi.  Ba‟zan  1–2  ta  oksifil  bо„yalgan 
yadrocha  kо„rinadi.  Monotsitlar  sitoplazmasi  bazofil  bо„yalish  xususiyatiga  ega 
bо„lib, ularning bazofilligi limfotsitlarga nisbatan kо„proq ifodalangandir. 
Sitoplazma  Romanovskiy  usuli  bilan  qisman  kо„k,  qisman  binafsha  rangga 
bо„yalib,  bu  sitoplazmaga  xarakterli  kо„kish-binafsha  tus    beradi.  Monotsitlar 
sitoplazmasida  nafis  maxsus  azurofil  donadorlik,  ba‟zan  esa  yirikroq  bazofil  
bо„yaluvchi donadorlik ham  uchrashi mumkin. Elektron mikroskopda monotsitlar 
sitoplazmasining limfotsitlarga nisbatan hujayra organoidlariga ancha boy ekanligi 
kо„zga tashlanadi (61-rasm). 
Mitoxondriyalar kо„p sonli bо„lib, endoplazmatik tо„r va Golji komplekslari 
yaxshi  taraqqiy  etgan.  Hujayra  qobig„i  ostida  juda  kо„p  pinotsitoz  pufakchalar 
joylashib, ba‟zan ularda fagotsitoz qilingan zarrachalar uchraydi. Bundan tashqari, 
sust  elektron  zichlikka  ega  bо„lgan,  kattaligi  0,1–0,5  mkm  keladigan  donachalar 
ham  bо„lib,  ular  yorug„lik  mikroskoiida  kо„rinadigan  azurofil  donachalariga  mos 
keladi.  Bir  hujayra  sitoplazmasida  150  ga  yaqin  donacha  bо„lishi  mumkin. 
Donachalar  tarkibida  kislotali  fosfataza,  peroksidaza  va  arilsulfataza  fermentlari 
bо„lib,  ular  donachalarning  о„ziga  xos  lizosomalar  ekanligidan  dalolat  beradi. 
Monotsitlar  aktiv  harakat  qilish  qobiliyatiga  ega  bо„lib,  ularning  asosiy 
vazifalaridan  biri  fagotsitozdir.  Ular  qonda  2–3  sutka  davomida  aylanib,  sо„ngra 
tо„qimalarga о„tadi. Tо„qimalar va organlarda monotsitlar mikromuhit ta‟siri ostida 
makrofagotsitlarga  aylanadi.  Barcha  makrofaglarni  monotsitlarning  avlodi  deb 
hisoblash  mumkin.  Shu  tufayli  monotsitlar  mononuklear  fagotsitlar  sistemasining 
asosiy hujayralaridir. 
Qon  plastinkalari  –  trombotsitlar
.  Qop  plastinkalari  eritrotsitlar  va 
leykotsitlar  bilan  bir  qatorda  qonning  uchinchi  xil  shaklli  elementlarini  tashkil 
etadi.  Leykotsitlar  va  eritrotsitlardan  farqli  ravishda  qon  plastinkalari  haqiqiy 
hujayralar  bо„lmay,  suyak  kо„migidagi  gigant  megakariotsit  hujayralari 
sitoplazmasining  mayda  (kattaligi  2–3  mkm)  parchalari  hisoblanadi.  Shu  tufayli 

---

198 
 
trombotsit atamasi odam qon plastinkalariga nisbatan unchalik tо„g„ri emas. О„zida 
yadro  saqlovchi  va  haqiqiy  hujayralar  bо„lgan  trombotsitlar  faqat  tuban 
umurtqalilarda (masalan, baqa qonida) kuzatiladi va Reklengauzen hujayralari deb 
ataladi.  Normal  sharoitda  qon  plastinkalarining  miqdori  odamda  1  mm
3
  qonda 
200000  dan  300000  gacha  bо„ladi.  Qon  plastinkalari  odatda  yumaloq  va  oval 
shaklga ega bо„lib, ularda periferik, strukturaga ega bо„lmagan zona – gialomer va 
markaziy, donador zona – granulomer tafovut etiladi. 
Elektron  mikroskop  ostida  qon  plastinkalarining  kо„p  sonli  bо„rtmalar  – 
psevdopodiyalarga  egaligi  kо„rinadi.  Ularning  soni  va  kattaligi  plastinkalarning 
funksional  holatiga  bog„liq  bо„ladi.  Donador  zona  yoki  granulomerda  har  xil 
kattalikka ega bо„lgan (30 nm dan 0,2 mkm gacha) donachalar kо„rinadi (62-rasm). 
Donachalarning  asosiy  qismini  alfa-donachalar  tashkil  etadi.  Ularning  markaziy 
qismida yuqori elektron zichlikka ega bо„lgan mag„zi bо„lib, ularda fosfatazalar va 
mukopolisaharid-lar borligi aniqlangan. Alfa-donachalardan tashqari granulomerda 
о„ta  yuqori  zichlikka  ega  donachalar  ham  mavjuddir.  Bu  donachalar  о„zida 
serotonin  (5-gidroksitriptamin)  saqlaydi.  Yuqorida  qayd  etilgan  donachalardan 
tashqari,  qon  plastinkalarining  granulomer  zonasida  mitoxondriyalar,  vezikulalar 
va  mikronaychalar  ham  joylashadi.  Ularning  orasida  tо„da-tо„da  bо„lib  yotgan 
glikogen zarrachalarini yoki «glikogen paketlarini» uchratish mumkin. 
 
 
63-rasm. Trombotsit. Elektron mikrofotogramma. 1–granulalar; 2–vakuola; 3–trombotsit 
о„sig„i. 

---

199 
 
Qon  plastinkalari  qonda  turli  shakllarda,  ya‟ni  yosh,  yetuk  va  qari 
plastinkalar  shaklida  uchrashi  mumkin.  Yosh  plastinkalar  tо„q  binafsha  rangga 
bо„yalgan  granulomer  zonaga  va  och  pushti  gialomer  zonaga  ega  bо„ladi. 
Patologik holatlarda qonda degenerativ plastinkalar va gigant (7–9 mkm keladigan) 
plastinkalar uchrashi mumkin. 
Qon    plastinkalari  muhim  biologik  vazifalarni  о„tab,  bu  vazifalardan  eng 
avvalo ularning qon ivishidagi rolini qayd qilib о„tish kerak. Ularda trombokinaza, 
tromboplastin  va  hokazo  (12  ga  yaqin)  faktorlar  bо„lib,  bu  faktorlar  qon  ivish 
jarayonida  aktiv  ishtirok  etadi.  Trombotsitlarda  50  ga  yaqin  fermentlar  borligi 
aniqlangan. 
Limfa. 
Umurtqali hayvonlar organizmida qon tomirlar sistemasidan tashqari 
limfatik  tomirlar  mavjud.  Bu  nozik  tomirlar  ichidan  sarg„imtir  rangda  oqsil 
tabiatiga ega bо„lgan va о„z tarkibida shaklli elementlarni saqlagan suyuqlik-limfa 
oqadi. Limfa– limfoplazmadan va shaklli elementlardan iborat. Kimyoviy tuzilishi 
jihatidan limfoplazma qon plazmasiga yaqin, ammo limfoplazma tarkibida oqsillar 
ancha  kam.  Oqsil  fraksiyalaridan  albumin  limfoplazmada  globulindan  birmuncha 
kо„pdir.  Oqsillardan  tashqari  limfoplazmada  fermentlar,  neytral  yog„lar,  oddiy 
karbon suv, erigan mineral tuzlar va mikroelementlar bо„ladi. 
Shaklli  elementlari  asosan  limfotsitlar  (95–98%),  monotsitlardan  tashkil 
topgan.  Bundan  tashqari,  leykotsitlarning  boshqa  turlari,  bir  oz  miqdorda 
eritrotsitlar ham uchraydi (64-rasm). 
Limfa  tо„qima  va  organlarning  limfatik  kapillyarlarida  hujayra  oraliq 
suyuqlik hisobiga hosil bо„ladi va limfatik tomirlar orqali limfa tuguniga quyiladi. 
U yerdan limfa tomirlariga о„tib va nihoyat venaga quyiladi. Shuning uchun 3 xil 
limfa suyuqligini tafovut qilish mumkin. 
1. Periferik limfa (limfa tugunigacha). 
2. Oraliq limfa (limfa tugunidan о„tgandan, sо„ng). 
3.  Markaziy  limfa  (kо„krak  qafasida  joylashgan  yirik  limfatik  tomirdagi 
limfa). 

---

200 
 
 
64 – rasm. Limfa surtmasi. 1- eritrotsit, 2- katta limfotsit, 3- о„rtacha limfotsit, 4- kichik 
limfotsit, 5- monotsit,  6-  neytrofil. 
 
Limfa  tarkibi  organizm  holatiga  qarab  о„zgarib  turadi.  Periferik  limfa 
tomirlar  bir  uchi  berk  naychani  eslatadi.  Uning  ichidagi  limfa  suyuqligi 
limfoplazmadan tashkil topgan bо„lib, qon shaklli elementlari kо„rinmaydi. Limfa 
suyuqligi  limfa  tugunlaridan  о„tish  jarayonida  limfotsitlarga  boyiydi.  Markaziy 
limfa tomirlaridagi limfa suyuqligi qon shaklli elementlarini kо„p tutadi
7
.