N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Hujayra fiziologiyasi 
 
Hujayra  biologik  sistema  bо„lib,  tashqi  muhit  bilan  uning  о„rtasida  doimo 
modda  va  energiya  almashinib  turadi.  Kо„p  hujayrali  organizmda  hujayra  uchun 
tashqi muhit bо„lib hujayra tashqarisidagi suyuqlik hisoblanadi. 
Kо„p  hujayrali  organizmda  har  bir  hujayra  о„zining  modda  almashinuvi 
darajasi  bilan  farqlanib  turadi.  Tashqi  muhitdan  hujayraga  hujayra  ichki 
tuzilmalarini hosil qilishda ishtirok etadigan hamda hujayrada parchalanib energiya 
beruvchi  moddalar  va  kislorod  kiradi.  Yuqorida  aytilgan  moddalar  hamda  suv, 
ionlar,  vitaminlar,  gormonlar  (hujayra  funksiyasini  boshqarib  turuvchi)  hujayrani 
tashqi  muhitdan  ajratib  turuvchi  plazmatik  membrana  orqali  aktiv  va  passiv 
transport  yо„li  bilan  hujayraga  kiradi.  Xuddi  shu  yо„l  bilan  hujayra  metabolizmi 
mahsulotlari hujayradan tashqariga chiqariladi. Moddalarning hujayra ichiga aktiv 
kirishi  (moddalarning  yig„ilishi)  va  tashqariga  chiqarilishi  (sekretsiya  va 
ekskretsiya)  energiya  sarf  bо„lishi  bilan  kechadi.  Kо„pgina  hujayra 
membranalarida shu protsessni ta‟minlovchi ATF-aza sistemasi yaxshi rivojlangan 

---

94 
 
bо„ladi.  Moddalarning  hujayra  ichiga  kirishida  hujayra  organoidlari,  xususan, 
endoplazmatik tо„r va Golji kompleksi ham ishtirok etadi. 
Fagotsitoz.
  Kо„p  hujayrali  organizmlarning  hujayralari  zarur  moddalarni 
eritmalar  holida  oladi.  Plazmatik  membrana  orqali  hatto  yirik  molekulalarning 
hujayralar ichiga kirishi ham elektron mikroskopda kо„rilgan. 
Ba‟zi  bir  hujayralar esa qattiq  moddalarni  ham  yutish qobiliyatiga  ega.  Bu 
jarayon  fagotsitoz  deb  nomlanadi,  buni  birinchi  marta  I.I.Mechnikov  tomonidan 
о„tgan  asr  oxirida  aniqlangan.  Fagotsitoz  qobiliyati  biriktiruvchi  tо„qima 
hujayralari  makrofaglarida,  jigar  sinusoid  kapillyarining  endotelial  hujayralarida, 
buyrak  usti  bezi,  gipofiz,  qon  ishlovchi  organlarning  retikulyar  hujayralarida 
(suyak kо„migi, taloq, limfa tuguni) ham bor. 
Fagotsitoz  ketma-ket  bо„ladigan  4  fazadan  iborat:  1)  fagotsit  va  fagotsitoz 
qilinuvchi  moddaning  о„zaro  yaqinlashishi.  Bu  –  fagotsitning  moddaga  nisbatan 
xemotaksisi bilan belgilanadi; 
2) 
fagotsit  va  fagotsitoz  qilinuvchi  moddaning  juda  ham  yaqinlashishi 
(atraksiya davri); 3) moddaning yutilishi; 4) hazm qilinishi. 
Moddalarning  fagotsitoz  qilinishi  fagotsit  plazmatik  membranasining 
invaginatsiyasi  orqali  rо„y  beradi.  Yutilgan  moddalar  gidrolitik  fermentlarga  boy 
lizosomalarda parchalanadi. 
Pinotsitoz.
  Qattiq  moddalarni  fagotsitoz  qilishdan  tashqari  hujayra  suyuq 
moddalarni ham yutishi mumkin. Bu protsessni birinchi marta Lyuis kuzatgan (31-
rasm). 
Elektron  mikroskopda  oxirgi  yillarda  olib  borilgan  tekshirishlar  pinotsitoz 
protsessida  hujayra  plazmatik  membranasining  ahamiyati  kattaligini  kо„rsatdi. 
Suyuqlik  tomchisi  hujayra  membranasining  bir  qismi  bilan  о„ralib,  sitoplazmaga 
о„tadi va u yerda hujayra qobig„idan ajraladi. Shunday qilib, pinotsitoz pufakcha 
devori plazmatik membranadan tashkil topgan. 
 

---

95 
 
 
 
 
 
31-  rasm.  Pinotsitoz.  Ipgichka  ichak  prizmatik 
hujayrasining 
apikal 
qismi. 
Elektron 
mikrofotogramma.  x35.000.  1–mikrovorsinka; 
2–pinotsigoz 
invaginatsiya; 
3–pinotsitoz 
vakuol.
 
 
Pinotsitoz mexanizmi quyidagi fazalarni о„z ichiga oladi: 
1) tashqi sitoplazmatik membrana invaginatsiyasining hosil bо„lishi;  
2) shu invaginatsiyalarga suyuqlik tomchisining yutilishi; 
3)  pufakchalarning  sitoplazma  ichiga  о„tishi  hamda  sitoplazmatik  vakuola-
larning  hosil  bо„lishi.  Pinotsitozga  yaqin  protsess  rofeotsitoz  bо„lib,  bunda 
submikroskopik 
zarrachalar 
va 
makromolekula 
yutiladi. 
Rofeotsitozni 
pinotsitozdan farqli ravishda faqat elektron mikroskopda kо„rish mumkin.