N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Tiriklikning  hujayrasiz  va  hujayraviy  shakllari.
  Rang-  barang  organik 
olamda  tiriklikning  ikki  xil:  hujayrasiz  va  hujayraviy  shakllari  tafovut  etiladi. 
Hujayrasiz shaklga viruslar kiradi. Hujayraviy shaklga esa prokariotlar, eukariotlar 
mansubdir. 
Virusning  mavjudligi  1892  yilda  ilk  bor  botanik  olim  D.I.Ivanovskiy 
tomonidan,  tamaki  bargining  kasalini  о„rganish  natijasida  topilgan.  Bu  mavjudot 
о„ta mayda bо„lib, qar qanday (hatto chinni) filtrdan ham о„tib ketadi. Viruslar о„z 
tuzilishiga  kо„ra  о„ta  sodda  bо„ladi.  Ularda  oqsil  g„ilof  (kapsid)ga  о„ralgan  bir 
molekula  nuklein  kislotasi  mavjud.  Kо„pgina  viruslar  ustidan  oqsil  va  lipiddan 
iborat yana bir parda – adperkapsid bilan о„ralgan. Viruslarning tuzilishi faqatgina 
elektron mikroskop orqaligina о„rganiladi. 
Viruslar  ikki  guruhga  bо„linadi:  DNK  va  RNK  tutuvchi  viruslar  (RNK 
tutuvchi viruslar – riboviruslarga tamaki mozaikasi virusi, DNK tutuvchi viruslar – 
dezoksiviruslarga  chechak,  papilloma  viruslari,  adenoviruslar,  bakteriofag  misol 
bо„ladi).  Viruslarning  yetuk  zarrachalari  virospora  (virion)larda  hayot  belgilari 
kо„rinmaydi.  Ayrim  viruslar  esa  о„lik  modda  kabi  kristallar  hosil  qiladi.  Shuning 
uchun  viruslarga  о„lik  narsa  deb  qarash  ham  mumkin.  Ammo  viruslar  hayotining 
shu  bosqichida  hujayraga  kirishi  bilanoq  tiriklikning  barcha  belgilarini  namoyon 
qiladi.  Viruslarga  о„lik  materiya  bilan  tiriklik  oralig„idagi  evolyutsion  yо„lak  deb 
ham qaraladi. 
Viruslar  hujayralarga  yopishib  oladi,  unga  kiradi,  unda  yashaydi  va 

---

23 
 
kо„payadi.  Ular  о„zi  yashagan  hujayrani  nobud  qilib,  qayta  boshqa  hujayralarga 
kirib  olishi  mumkin.  Viruslar  hujayraga  kirgandan  sо„ng,  shu  hujayra  irsiy 
apparatiga  о„z  tarkibidagi  nuklein  kislotasi  bilan  ta‟sir  qilib,  hujayradagi 
biosintetik  jarayonni  buzadi,  ya‟ni  hujayra  xususiyatini  о„zgartirib  yuboradi. 
Nihoyat  hujayra  nobud  bо„ladi.  Shuning  uchun  ham  viruslarni  genetik  parazitlar 
ham deyiladi. 
Viruslar  odamda  kо„pgina  kasalliklarni  keltirib  chiqaradi.  Masalan:  gripp, 
poliomiyelit,  jigar  kasalligi  (sariq),  leykoz,  turli  о„smalar,  tayga  ensefaliti,  uchiq 
toshishi  va  yaqinda  ma‟lum  bо„lgan  XX  asr  vabosi  nomini  olgan,  hayotda 
orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OITS) shular jumlasidandir. 
Bir hujayrali organizmlar ham virus bilan zararlanadi. Bunday viruslar 1916 
yilda Ergel tomonidan kashf qilinib, bakteriofag nomini olgan. Bakteriofaglarning 
tuzilishi  viruslardan  farqlanadi:  ular  tana,  bosh  va  dum  –  xivchinlardan  iborat 
bо„lib,  nuklein  kislotasi  DNK  dir.  Bakteriofaglar  faqatgina  bakteriyalarni 
yemiribgina  qolmasdan,  ularning  xususiyatini  о„zgartirishi  ham  mumkin.  Bu 
jarayon  bakteriyalarning  о„ta  moslanuvchanligini  va  о„z  xususiyatini  tez 
о„zgartirishni ta‟minlaydi. 
Hujayraviy  tuzilish  tirik  mavjudotning  asosiy  qismini  tashkil  etgan 
organizmlarga  xos.  Hujayradan  tashkil  topgan  tirik  tabiat  olamining  barcha 
organizmlari 2 ta yirik guruhga bо„linadi. 
1. Prokariotlar (Pro – avvalgi, karyon – yadro) bakteriyalar, kо„k yashil suv 
о„tlari,  yadrosiz  hujayralar.  Ularning  oziqlanishi  geterotrof,  xemavtotrof  yoki 
fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, kо„payishi – jinssiz. 
2.  Eukariotlar  (yey  –  tо„la,  karyon  –  yadro)  zamburug„lar,  о„simlik  va 
hayvon hujayralari yadrolilar; ular yutish, sо„rish bilan geterotrof yoki plastidalari 
yordamida fotosintez jarayoni orqali avtotrof oziqlanadi; kо„payishi jinssiz va jinsli 
usulda rо„y beradi. 
Bakteriyalar  juda  xilma-xil  bо„lib,  ular  zich  parda  bilan  о„ralgan  bо„ladi. 
Kо„pgina  bakteriya  hujayralari  shilliq  kapsula–  qо„shimcha  himoyaviy  pardaga 
ega.  Bakteriyalarda  ribosomdan  boshqa  hujayra  ichki  organoidlari  bо„lmaydi. 

---

24 
 
Uning genetik materiali doira hosil qilgan. DNK ipidan iborat. Bu DNK, eukariot 
hujayralardan  farq  qilib,  nukleogistonlardan  holidir.  Hujayrada  genetik  apparatni 
sitoplazmadan ajratib turuvchi membranali tuzilma – shakllangan yadro bо„lmaydi. 
Bakteriyalar  oddiy  –  amitotik 
r
avishda,  tez  –  har  20  minutda  bо„linib  turadi.  Bu 
holat  kasallik  keltirib  chiqaruvchi  bakteriyadan  ozginasi  odam  organizmiga  kirib 
qolsa,  tezda  kо„payib  kasallik  alomatlarini  yuzaga  keltirishini  kо„rsatadi.  Ba‟zi 
hollarda  bakteriyalar  bir-biriga  о„ta  yaqin  kelib,  о„zaro  genetik  materialini 
almashtiradi (konyugatsiya). Bunday genetik rekombinatsiya natijasida yangi irsiy 
materialga ega bо„lgan bakteriya hosil bо„ladi. Bakteriyalarning organik olamdagi 
ahamiyati  о„ta  muhim:  ular  tabiat  sanitari,  ya‟ni  organik  moddani  yemiruvchi, 
о„simlik  va  hayvon  organizmi  uchun  zarur  bо„lgan  moddalarni  hosil  qiluvchi  va 
ayrim  xillari  esa,  turli  kasalliklar  tarqatuvchidir.  Odam  organizmida  muntazam 
ravishda,  kasallik  keltirib  chiqarmaydigan  kо„pgina  bakteriyalar  mavjud.  Ular 
inson  organizmi  uchun  keraklidir.  Masalan,  yо„g„on  ichakda  yashovchi  ayrim 
bakteriyalar  ishtirokidagina  odam  organizmi  uchun  о„ta  zarur  vitamin 
(darmondori)lar hosil bо„ladi.