N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi



Download 9,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet86/97
Sana20.01.2022
Hajmi9,16 Mb.
#393918
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   97
Bog'liq
Ривожланиш биологияси дарслик

Muskul tо‘qimasi  
 
Muskul  tо„qimasi  odam  va  hayvon  organizmining  harakatga  kelishini 
ta‟minlaydi.  Muskullarning  tuzilishi  ularning  bajarayotgan  funksiyasiga 
moslashgan,  ya‟ni  ularning  shakli  chо„ziq,  uchlari  tayanch  tuzilmalarga 
tutashgandir. 
Tuzilishi  va  bajarayotgan  funksiyasiga  kо„ra  silliq,  kо„ndalang-targ„il 
(skelet), yurak mushagi va ba‟zi a‟zolarda uchrovchi maxsus muskul tо„qimasi farq 
qilinadi.  Maxsus  muskul  tо„qimasi  kelib  chiqishi,  tuzilishi  va  vazifasiga  kо„ra 
turlichadir.  Kо„ndalang-targ„il  yurak  mushagi  hamda  maxsus  muskul  tо„qima  – 


249 
 
mioepitelial hujayralar (ter, sut va sо„lak bezlarida uchrovchi hujayralar), kо„zning 
siliar  va  qorachig„  muskullari  xususiy  gistologiyaning  tegishli  boblarida 
keltirilgan. 
Silliq  muskul  tо‘qimasi.
  Silliq  muskul  tо„qimasi  hujayra  tuzilishiga  ega. 
Silliq  muskul  kо„pgina  ichki  organlar  –  me‟da-ichak  yо„li,  tanosil  organlari, 
tomirlar  devorining  shakllanishida  qatnashadi.  Silliq  muskul  tuzilishi  hamda 
funksiyasi  bо„yicha  kо„ndalang-targ„il  muskuldan  qancha  farq  qiladi.  Silliq 
muskullar vegetativ nerv sistemasi tomonidan innervatsiya qilinadi va shu sababli 
kishi  ixtiyoriga  bо„ysunmaydi.  Yuqorida  qayd  qilinganidek,  silliq  muskul 
tо„qimasi  hujayra  tuzilishiga  ega  bо„lib,  chо„ziq,  duksimon  va  tarmoqlangan 
bо„ladi.  Hujayraning  о„lchamlari  turlicha  bо„ladi,  ya‟ni  uzunligi  50–250  mkm, 
yadro  sathining  maksimal  diametri  5–20  mkm.  Tо„qimada  bir-biriga  yondoshib 
yotgan  hujayralar  qatlamlar  hosil  qiladi  (79-rasm).  Ular    bir-biriga  nisbatan 
shunday joylashadiki, bir hujayraning markaziy qismiga boshqa hujayranyig о„tkir 
uch  qismi  yopishadi.  Silliq  muskul  hujayralari  sirtdan  sarkolemma  bilan 
qoplangan, unda qalinligi taxminan 7,5 nm ga teng plazmatik membrana va tashqi 
bazal membrana farq qilinadi. 
 
 
 
 
 
 
79-rasm.  Silliq  muskul  tо„qimasining  tuzilishi 
(sxema). 1– silliq muskul hujayrasi; 2 –hujayra 
yadrosi;  3–  sarkolemmadagi  miofebrillalar; 
silliq  muskul  hujayra;  4  –  sarkolemma;  5  – 
endomiziy; 6 – nerv; 7 – qon tomir.
 
Yonma-yon  yotgan  hujayralarning  plazmatik  membranalari  ba‟zi  joylarda 


250 
 
juda  yaqinlashib  tutashish  nuqtalarini  hosil  qiladi.  Membranalarning  bunday 
yaqinlashish  joylari  silliq  muskul  hujayralarining  biridan  ikkinchisiga  qо„zg„alish 
о„tishiga  xizmat  qiladi,  degan  taxminlar  bor.  Hujayra  sitoplazmasida  yadro, 
umumiy organoidlar va miofibrillalar joylashadi. Yadro va organoidlar hujayraning 
trofik apparatini tashkil etadi.  
Silliq muskul hujayrasining yadrosi uning markazida joylashib, chо„ziq oval 
yoki  tayoqchasimon  shaklga  ega  (79,  80-  rasmlar).  Yadroning  shakli  qisqarish 
paytida о„zgaradi. Unda kо„p hollarda
 
ikkita yoki undan kо„proq yadrocha bо„ladi. 
Yadro  yonida  sust  rivojlangan  plastinkasimon  kompleks  joylashadi.  Shu  yerda 
hujayra  markazi  ham    yotadi.  Muskul  hujayrasida  endoplazmatik  tо„r  sust 
rivojlangan.  Mitoxondriyalar  kichik,  shakli  chо„ziq,  oz  miqdorda  bо„lib, 
sitoplazmada  tarqoq joylashadi.  Ammo  yadro  yonida  ularning soni kо„proq bо„li-
shi  mumkin.  Mitoxondriyalarning  kristallari  kо„ndalang-targ„il  muskullardagiga 
nisbatan kam. 
 
 
80- 
rasm.  Silliq  muskul.
 
Me‟da  devori  shilliq  qavatining  muskul  plastinkasidan 
olingan  silliq  muskul  hujayrasi.  Elektron  mikrofotogramma.  x8.500.  1–  yadro;  2  –  sitoplazma;         
3 – hujayra atrofidagi kollagen tolalar. 
Miofibrillalar  muskul  hujayrasining  qisqaruvchi  apparatini  tashkil  etishi 


251 
 
sababli  ular  eng  muhim  ahamiyatga  ega.  Miofibrillalar  skelet  mushagiga  xos 
bо„lgan kо„ndalang- targ„illikka ega emas va oddiy mikroskopda bir jinsli ipchalar 
shaklida  kо„rinadi.  Elektron  mikroskop  bilan  silliq  muskul  hujayralari 
о„rganilganda hujayraning butun uzunligi bо„yicha yotuvchi uzluksiz miofibrillalar 
aniqlangan  emas.  Hujayra  sitoplazmasida  bо„ylama  joylashgan  submikroskopik 
protofibrillalar  mavjud  bо„lib,  ular  tutamlar  hosil  qilmaydi.  Protofibrillalar  yoki 
mikrofilamentlarning  ikki  turi  farqlanadi:  aktin  va  miozin.  Miozin  protofibrillalar 
diametri 17 nm ga teng bо„lib, yо„g„on protofibrillalardir. Aktin mikrofilamentlar 
nozik  bо„lib  qalinligi  7  nm  ga  teng.  Ikkala  filamentlar  ham    muskul  bо„shashgan 
holatda  burchak hosil  qilib  yoki  hujayra  bо„yi  bо„yicha  joylashgan  bо„lib  muskul 
qisqarganda о„z joylashishini о„zgartiradi. Silliq muskul hujayralarida kо„ndalang-
targ„illik  kuzatilmaydi,  chunki  filamentlar  о„zaro  tartibli  joylashmagan.  Ular 
sarkomerlar  hosil  qilmaydi,  plastinkalar  ham  topilmagan.  Silliq  muskul 
hujayralarida ham  tropomiozin, troponin va  aktinin oqsillari topilgan. 
Aktin 
oqsillarining 
sitolemmaga 
birlashgan 
qismida 
yoki 
aktin 
protofibrillaning  о„rta  qismida  zich  tanachalar  uchraydi.  Zich  tanachalar  oddiy 
mikroskopda  tо„q  dog„  shakliga  ega.  Muskul  qisqarish  jarayonida  xuddi 
kо„ndalang-targ„il  muskuldagi  singari  aktin  va  miozinning  о„zaro  sirpanishi 
yuzaga keladi. Tortilish kuchi zich tanachalar orqali sarkolemmaga (sitolemmaga) 
о„tadi, natijada, silliq muskul hujayra qisqaradi. 
Silliq  muskul  hujayra  sitoplazmasida  kalsiy  ionini  saqlovchi  mayda 
pufakchalar bо„lib, ular kо„ndalang-targ„il muskuldagi sarqoplazmatik retikulumni 
eslatadi.  Lekin  sarkoplazmatik  retikulumning  о„zi  silliq  muskulda  kuchsiz 
rivojlangan. Bu pufakchalarga hujayra plazmatik membranasining botishidan hosil 
bо„lgan  tuzilmalar  tegib  yetadi.  Bu  tuzilmalar  kо„ndalang-  targ„il  muskulning  T-
sistemasini  eslatadi.  Ular  impuls  tarqalishida  va  kalsiy  ionining  sitoplazmaga 
chiqishida muhim о„rin tutadi. 
Har  bir  muskul  hujayra  yuqorida  qayd  etilganidek,  bazal  membrana  bilan 
qoplangan.  Muskul  hujayralarining  bir-biriga  tegib  yotgan  qismlarida  tirqishli 
tutashish  –  neksuslar  uchrab  ular  silliq  muskul  hujayralarining  ma‟lum  guruhlari 


252 
 
barobar  qisqarishini  ta‟minlaydi.  Bazal  membranaga  biriktiruvchi  tо„qima  tolalari 
kirib  tо„r  hosil  qiladi.  Muskul  hujayralarining  gruppalari  yoki  muayyan  qavatlari 
biriktiruvchi  tо„qima  qatlamlari  bilan  о„raladi.  Ana  shu  biriktiruvchi  tо„qima 
sarkolemma bilan birga silliq muskul tо„qimasining tayanch apparatini hosil qiladi. 
Silliq muskul tо„qimasi yaxshi taraqqiy etgan qon tomirlar sistemasiga ega. 
Qon  tomirlar  tо„qima  ichida  kapillyarlargacha  tarmoqlanib,  muskul  hujayralari 
tutamlari  orasidagi  biriktiruvchi  tо„qima  qatlamlarida  kapillyarlar  tо„rini  hosil 
qiladi. 

Download 9,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish