N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Suyak  tо‘qimasining  regeneratsiyasi
.  Suyak  tо„qimasining  regeneratsiyasi 
suyak  usti  pardasi  hisobiga  bо„ladi.  Agar  suyak  butunligi  buzilsa,  suyak  singan 
yerga  qо„shni  qismlarning  suyak  usti  pardasi  hujayralari  intiladi.  Natijada,  ikki 
tomonning  suyak  usti  pardasi  birlashadi.  Suyak  usti  pardasida  juda  kо„p  qon 
tomirlar va  osteoblastlar  paydo bо„ladi. Shu  yerda  nozik  suyak  plastinkalari  hosil 
bо„la  boshlaydi.  10–12  kundan  sо„ng  suyak  plastinkasi  suyakning  singan  qismini 
mufta shaklida о„rab oladi va buni suyak qadog„i deyiladi. Dastlab suyak qadog„i 
osteon  tuzilishga  ega  bо„lmaydi,  lekin  keyinchalik  uning  о„rta  qismi  shunday 
tuzilishga  ega  bо„lishi  mumkin.  Suyak  tо„qimasining  regeneratsiyasi  organizmda 
yetarli  miqdorda  kalsiy,  fosfor  tuzlari  va  turli  mikroelementlar  bо„lishini  talab 
qiladi.  О„zida  turli  xil  mikroelementlar  kompleksini  saqlovchi  biologik  aktiv 
birikmalar (masalan, mumiyo) suyak jarohati bitishini tezlashtiradi. 
Ba‟zi  patologik  holatlarda  suyak  tо„qimasi  sog„  organizmlarda 
uchramaydigan  yerlarda  ham    (buyrak,  о„pka,  qalqonsimon  bez,  kо„z  pardalari, 
qon  tomir  devorlarida)  hosil  bо„lishi  mumkin.  Bunday  suyaklanish  holati  ektopik 
yoki skeletdan tashqarida suyaklanish deyiladi. 
Suyak  о‘sishiga  ta’sir  kо‘rsatuvchi  omillar.
  Suyakning  normal  о„sishi  va 
rivojlanishi  tashqi  va  ichki  omillarga  bog„liq.  Shunday  omillardan  biri  ovqat 
rejimidir. Kalsiy va fosforning qonda yetishmasligi suyak tо„qimasining qattiqligi 
va plastikligining о„zgarishlariga olib keladi. Suyak tо„qimasining va suyaklarning 
tuzilishi  va  о„sishiga  vitaminlar  (S,  D,  A),  endokrin  bezlar  ishlab  chiqargan 
gormonlar katta ta‟sir kо„rsatadi. Vitamin D yetishmasligi (raxit kasalligi) suyakda 
kalsiy  tuzlari  kamayishiga  va  suyak  tо„qimasining  yumshoqlanishiga  olib  keladi. 
Vitamin  S  yetishmasa  suyaklarning  о„sishi  sustlashadi  va  tо„xtaydi.  Endokrin 

---

247 
 
bezlardan  qalqonsimon  old  bezi  gormoni  (paratirin)  suyaklarning  о„sishi  va 
tuzilishiga  kuchli  ta‟sir  kо„rsatadi.  Bu  gormon  kо„payganda  suyaklardan  kalsiy 
yuvilib ketib, ularning plastikligi buziladi (fibroz ostit kasalligi). Qalqonsimon bez 
gormoni  tireokalsitonin  esa  paratiringa  qarama-qarshi  ta‟sir  kо„rsatadi. 
Shuningdek,  suyak  tо„qimasining  tuzilishi,  о„sishi  gipofiz,  epifiz  va  jinsiy  bezlar 
garmonlarining ta‟siriga ham bog„liq. 
Suyak  tо„qimasida  butun  umr  davomida  yemirilish  va  qayta  hosil  bо„lish 
jarayonlari  sodir  bо„lib  turadi.  Eskirgan  osteonlar  osteoklastlar  tomonidan 
yemiriladi  va  sо„riladi  (resorptia  –  sо„rilish).  Ular  о„rniga  osteoblast  hujayralari 
yordamida  yangi  osteonlar  hosil  bо„ladi.  Suyak  tо„qimasining  qayta  qurilib 
turishiga  kо„p  omillar,  jumladan,  tо„qimaga  kо„rsatiladigan  jismoniy  bosimning 
о„zgarishi,  tо„qimaning  ma‟lum  bir  qismlarida  manfiy  va  musbat  zaryadlangan 
zonalarning bо„lishi  va boshqalar ta‟sir kо„rsatadi. 
Suyaklarning  о‘zaro  birlashuvi
.  Suyaklararo  bog„lanish  harakatsiz 
(sindesmozlar,  simfizlar,  sinxondrozlar  va  sinostozlar)  va  erkin  harakatli 
bо„g„imlar shaklida bо„lishi mumkin. 
Sindesmozlar  –
  suyaklarning  о„zaro  zich  tolali  biriktiruvchi  tо„qima  orqali 
birlashuvidir.  Bunda  pishiq  kollagen  tolalar  qо„shni  suyaklar  tо„qimasiga  teshib 
kiradi  va  u  bilan  tutashib  ketadi.  Sindesmozlarga  kalla  suyaklarining  bog„lanishi 
misol bо„ladi. 
Sinxondrozlar
 – suyakning tog„ay tо„qimasi yordamida birlashuvidir. Bunda 
asosan tolali tog„ay ishtirok etadi (umurtqalararo disklar). Har bir disk tashqi tolali 
fibroz halqa va yumshoqroq bо„lgan pulpoz markazdan iborat. Pulpoz markaz yosh 
bolalarda asosan gomogen moddadan iborat. 7–8 yoshda unda kollagen tolalar va 
tog„ay hujayralar paydo bо„ladi. Tolalar miqdori bola ulg„aygan sari oshib boradi 
va 20–23 yoshga kelib pulpoz markaz tolali tog„ay tusini oladi. Simfizlar – suyak-
larning  tog„ay  va  biriktiruvchi  tо„qima  orqali  birlashuvi,  qov  suyaklarining 
birlashuvi bunga misol bо„la oladi. Bunda, ikki qov suyagi о„zaro mustahkam zich 
tolali  biriktiruvchi  tо„qima  yordamida  birlashadi.  Tog„ay  tо„qimasi  esa  faqatgina 
ikkala  qov  suyagining  yuzasida  joylashadi.  Chanoq  suyaklaridagi  bu  simfiz 

---

248 
 
birlashuv  ayol  kо„zi  yorish  vaqtida  chо„zilib,  homilaning  tug„ilishiga  imkon  
yaratib beradi. 
Sinostozlar
 – ikki suyakning bir-biri bilan о„ta mustahkam birlashuvi bо„lib, 
bunga chanoq suyaklarining tutashuvi misoldir. 
Ajralgan  (erkin  harakatli)  birlashuvlar  yoki  bо„g„imlarda  suyaklarning  bir-
biriga  tegib  turuvchi  yuzalari  tog„ay  bilan  qoplangan.  Ular  orasida  ba‟zan  oraliq 
tog„ay  meniski  bо„lishi  mumkin.  Bо„g„imlar  kapsula  bilan  о„ralgan.  Bо„g„imlar 
orasida sinovial suyuqliq bо„lib, u harakatning erkin kechishini ta‟minlaydi. 
Suyaklar  yuzasini  qoplovchi  tog„ay  bо„g„im  tog„ayi  deb  ataladi.  Bо„g„im 
tog„ayida  mayda,  yassilashgan  xondrotsitlar  joylashadi.  Ularning  ostida  tipik 
xondrotsitlar  izogen  gruppalar  hosil  qiladi.  Tog„ay  tо„qimasiniig  suyak  bilan 
chegarasida  ohaklangan  tog„ayni  va  yangi  hosil  bо„layotgan  suyak  tо„qimasini 
kо„rish mumkin. 
Bо„g„im  kapsulasi  tashqi  fibroz  qavat  va  ichki  sinovial  pardadan  iborat. 
Tashqi  qavat  zich  tolali  biriktiruvchi  tо„qimadan  tuzilgan.  Ichki  pardada  esa 
bо„g„im  bо„shlig„iga  qaragan  qoplovchi  qavat,  uping  ostida  esa  kollagen-elastik 
tolalar qavatlari farqlanadi. Ichki qoplovchi qavat sinoviotsit hujayralaridan tashkil 
topadi.  Bu  hujayralar  bir  turda  bо„lmay,  ular  orasida  sinovial  fibroblastlar, 
makrofaglar va kam differensiallashgan hujayralarni kо„rish mumkin.