N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Suyak tо‘qimasi 
 
Suyak  tо„qimasi  faqat  umurtqali  hayvonlarda  uchraydi  va  juda  mustahkam  
tuzilma  sanaladi.  Suyak  tо„qimasi  ham  har  qanday  tо„qima  kabi  moddalar 
almashinuvi  jarayonida  organizmning  boshqa  qismlari  bilan  о„zaro  aloqada 
bо„ladi.  Ularning  faoliyati  nerv  sistemasi  va  gormonlar  orqali  boshqarib  turiladi. 
Suyak  tо„qimasi  tayanch  funksnyasini  bajarishga  moslashgan  bо„lsa  ham 
organizmning mineral tuzlar almashinuvida ishtiroki bor. 
Mineral  tuzlarning  asosiy  qismi  suyak  tо„qimasida  yig„ilgan  bо„lib, 
organizm  uchun  kerakli  bо„lganda  qonga  chiqishi  mumkin.  Suyak  tо„qimasi 
anorganik  (taxminan  70%)  va  organik  moddalarning  (30%)  yig„indisidan  iborat 

---

234 
 
bо„lib,  har  bir  modda  suyakka  ma‟lum  xususiyat  berib  turadi.  Organik  moddalar 
suyakka  plastiklik,  egiluvchanlik  xususiyatlarini  bersa,  anorganik  moddalar  unga 
qattiqlik va mо„rtlik xususiyatlarini beradi. 
Suyak  tо„qimasidagi  anorganik  moddalar  asosan  kalsiy  fosfat,  kalsiy 
karbonat va magniy tuzlaridan iborat bо„lib, qondagi kalsiy va fosforning miqdori 
shular  orqali  normallashtirib  turiladi,  ya‟ni  kerakli  paytda  ular  suyakdan  qonga 
о„tib  turadi.  Mineral  tuzlarning  almashinishi  ayniqsa  homiladorlik  paytida, 
laktatsiya  davrida  yaqqol  kо„rinadi.  Mineral  tuzlar  yetishmasa  rivojlanayotgan 
yosh bolalar suyaklarida jiddiy patologik о„zgarishlar rо„y berishi mumkin. 
Suyak  tо„qima  qattiq  tо„qima  bо„lishiga  qaramay,  doimo  yangilanib  turadi, 
bunda suyakning bir qismi sо„rilib, muntazam qayta qurilib turadi. Suyak tо„qimasi 
tayanch,  mineral  almashinuvidan  tashqari  yana  qator  funksiyalarni  bajaradi. 
Ma‟lumki,  suyaklar  ichida  qizil  suyak  kо„migi  joylashib,  u  yerda  qon    shaklli 
elementlari  hosil  bо„ladi,  demak,  bu  nozik  tuzilmalar  mustahkam  suyak  bilan 
qoplanib,  himoya  qilib  turiladi.  Bundan  tashqari,  suyak  tо„qimasi  ichki  organlar 
uchun himoya vositasini о„taydi, eng muhimi muskullar uchun murakkab richaglar 
sistemasini hosil qiladi.  
Suyak  tо‘qimasining  tuzilishi.
  Suyak  tо„qimasi  ham  hujayralardan  va 
hujayralararo  moddadan  tashkil  topgan.  Shuni  qayd  qilib  о„tish  kerakki, 
hujayralararo  modda  suyak  tо„qimasida  minerallashgan  yoki  mineral  tuzlar  bilan 
tо„yingan bо„lib, tolalardan va qattiq asosiy yoki amorf moddadan tashkil topgan. 
Uch xil suyak hujayralari farq qilinadi: osteotsitlar, osteoblastlar va osteoklastlar. 
Osteotsitlar
  (osteon–  suyak,  cytus  –  hujayra)  о„simtali  hujayralar  bо„lib, 
о„simtalari  mayda  о„simtalarga  tarmoqlangan  bо„ladi.  Bu  hujayralar  о„z  shakliga 
mos  keladigan  bо„shliqlarda  joylashib,  о„simtalari  bilan  о„zaro  bog„langan  (75-
rasm). 
Bu  hujayra  markazida  tо„q  bо„yalgan  yadro  joylashib,  sitoplazma  och 
bazofil  rangga  ega.  Osteotsitlar  suyak  tо„qimasining  asosiy  hu  jayralarndan 
hisoblanib, sitoplazmasida oz miqdorda mitoxondriyalar, kuchsiz rivojlangan Golji 
kompleksi  bо„ladi.  Hujayra  markazi  osteotsitlardan  topilmagan,  shu  tufayli  bu 

---

235 
 
hujayralar  bо„linish  qobiliyatiga  ega  emas  deb 
hisoblanadi.  
Hujayraning 
mayda 
о„simtalari 
keyinchalik  qisqarishi  yoki  yо„q  bо„lib  ketishi 
mumkin,  lekin  ular  joylashgan  kanalchalar 
sistemasi 
saqlanib, 
ular 
orqali 
suyak 
tо„qimasida  modda  almashinuv  jarayoni  yuz 
beradi.  Shunday  qilib,  osteotsitlar  yetuk 
suyakning asosiy hujayralarini tashkil qiladi. 
Osteoblastlar 
yoki 
osteoblastotsitlar 
(osteon  –  suyak;  blastos  –  kurtak)  suyak  usti 
pardasida, 
suyakning 
yangidan 
hosil 
bо„layotgan  qismlarida  uchrab,  kubsimon, 
piramidasimon yoki kо„p qirrali shaklda bо„lib, 
yumaloq yoki ovalsimon yadroga ega. Yadroda 
bir yoki bir necha yadrocha bо„ladi. Hujayra  
75-rasm.  Ostiotsit.  Elektron  mikrofotogramma.  1–  osteotsit  yadrosi;  2  –  endoplazmatik 
tо„r; 3 – sitolemma; 4– osteotsit о„simtalari. 
sitoplazmasida 
ancha 
yaxshi 
taraqqiy 
etgan 
endoplazmatik 
tо„r, 
mitoxondriyalar,  Golji  kompleksi  va  kup  miqdorda  RNK  ni  kо„rish  mumkin  (76-
rasm).  Bundan  tashqari,  sitoplazmada  hujayralararo  moddaning  hosil  bо„lishi 
uchun  nihoyatda  kerak  bо„lgan  ishqoriy  fosfataza  fermenti  mavjud.  Osteoblastlar 
suyak  hosil  qiluvchi  yosh  hujayralardir.  Bu  hujayralar  doimo  oqsil  sintez  qilib 
hujayralararo  moddaga  ajratib  turadi,  hujayralararo  modda  hosil  bо„lishi 
tugagandan  sо„ng  ular  aktiv  bо„lmagan  suyak  hujayralariga  –  osteotsitlarga 
aylanadi.  Osteoklastlar,  osteoklastotsitlar  (yunon.  osteon  –  suyak,  clasio  – 
parchalanish, yemirilish) –bu hujayralar ohaklangan tog„ay va suyak  
 
 
 

---

236 
 
76-rasm. 
Ostioblast. 
Elektron 
mikrofetogramma.  1–  suyakning  asosiy 
moddasi;  2  –  ossein    tolalar;  3  –  osteoblast 
yadrosi;  4–  osteoblast  sitoplazmasi;  5,  6–
endoplazmatik tо„r; 7– mixondriya; 8– Golji 
kompleksi.
 
 
tо„qimalarining  yemirilishida  aktiv 
ishtirok  etadi.  Ular  makrofaglarning 
maxsus  bir  turi  bо„lib,  embrionda 
mezenxima  hujayralaridan,  sо„ngra 
esa  monotsitlardan  hosil  bо„ladi. 
Hujayralarning eng yirigi 100 mkm ga 
yetishi  mumkin.  Shakli  esa  notо„g„ri 
yumaloq  bо„lib,  juda  kо„p  yadroga 
ega. 
Elektron 
mikroskop 
ostida 
osteoklastlar  sitoplazmasi  bir  necha  zonadan  iborat  ekanligi  kо„rinadi.  Ularning 
suyakning  yemirilayotgan  yuzasiga  bevosita  tegib  turgan  qismi  burmalar  va 
sо„rg„ichsimon  о„siqlar  hosil  qilib,  burmador  hoshiyali  yuzani  tashkil  etadi.  Bu 
yuzani  qoplab  turuvchi  va  shu  bilan  osteoklastni  suyak  tо„qimasiga  germetik 
yopishtiruvchi  ikkinchi  zonada  organoidlar  deyarli  bо„lmaydi.  Bu  oqish  zona 
bо„lib, unda faqat aktin saqlovchi mikrofilamentlar uchraydi. 
Oqish zona aniq bir chegarasiz keyingi, vezikulyar zonaga о„tadi. Bu zonada 
mayda  pufakchalar  va  vakuolalar  mavjuddir.  Hujayra  sitoplazmasining  burmador 
yuzasiga  qarama-  qarshi  joylashgan  qismi  bazal  yuzani  tashkil  etadi.  Bu  yuza 
boshqalardan  farq  qilib,  organoidlarga  boy  bо„ladi.  Unda  kо„p  sonli 
mitoxondriyalarni,  yaxshi  rivojlangan  donador  endoplazmatik  tо„r  va  Golji 
kompleksini,  lizosomalarni,  hujayra  markazini,  kо„p  miqdorda  ribosoma  va 
polisomalarni kо„rish mumkin. Shuning uchun bazal yuzani hujayraning energiya 
markazi  va  sekretsiya  jarayonida  ishtirok  etuvchi  asosiy  qismi  deb  hisoblash 

---

237 
 
mumkin. 
Osteoklastlarning  suyak  tо„qimasi  bilan  uchrashgan  yerida  о„yiqlar  hosil 
bо„ladi.  Osteoklastlarning  suyak  tо„qimasini  yemirish  va  fagotsitoz  qilish 
mexanizmi  tо„la  о„rganilmagan.  Bu  jarayonda  osteoklastlar  ajratib  chiqaradigan 
CO
2
  muhim  rol  о„ynaydi,  deb  hisoblanadi.  CO
2
  karbongidraza  fermenti  ta‟sirida 
H
2
CO
3
  kislotasini  hosil  qiladi.  Bu  kislota  suyak  tо„qimasidagi  organik 
moddalarning  yemirilishiga  va  suyakda  kalsiy  tuzlarning  erishiga  olib  keladi. 
Suyak  tо„qimasining  parchalanishida  H
2
CO
3
  va  limon  kislotasining  asosiy  rolini 
osteoklastlar  burmador  hoshiyali  yuzasida  pH  past  (kislotali)  bо„lishi  ham 
tasdiqlaydi.  Parchalanish  natijasida  hosil  bо„lgan  moddalarni  osteoklastlar 
fagotsitoz qiladi, natijada devori tekis bо„lmagan keng kanallar hosil bо„ladi.