N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Bazofillar.
  Ular  neytrofil  va  eozinofillarga  nisbatan  maydaroq  bо„lib, 
о„rtacha  diametrlari  qonda  7–8  mkm,  qon  surtmalarida  esa  10–12  mkm  ga  teng. 
Bazofillar,  leykotsitlar  ichida  eng  kam  sonli  hujayralar  bо„lib,  fiziologik 
sharoitlarda  ular  leykotsitlar  umumiy  miqdorining  0,5–1  %  ini  tashkil  etadi. 
Bazofil  leykotsitlar  yadrosi  kо„pincha  2  segmentdan  iborat  bо„lib,  hujayra 
organoidlarining  tuzilishi  jihatidan  neytrofil  va  eozinofillardan  deyarli  farq 
qilmaydi.  Bazofillar  sitoplazmasidagi  maxsus  donachalarning  tuzilishi  va 
bо„yalishi ularni boshqa donador leykotsitlardan ajratishga imkon  beradi. Bazofil 
donachalari  Romanovskiy  usuli  bilan  bо„yalganda  о„zlariga  ishqoriy  bо„yoqlarni 
yaxshi  qabul  qilib,  har  xil,  ya‟ni  pushti  binafshadan  tortib  qora  ranggacha 
bо„yaladi.  Bazofil  donachalarining  bu  xususiyati,  ya‟ni  bо„yoq  rangiga  xos 
bо„lmagan  tusni  olishi  metaxromaziya  deb  nomlanadi  va  donachalar  tarkibidagi 
maxsus glikozaminoglikan – geparin bilan bog„liq. 

---

193 
 
Elektron  mikroskop  ostida  kо„rilganda  bazofil  donachalarining  bir  xil 
tuzilishga  ega  emasligi  aniqlangan.  Donachalar  ancha  yirik  (diametrlari  0,4–1,2 
mkm)  bо„lib,  yumaloq  yoki  oval  shaklga  egadir.  Ularning  mag„zida  bir-biriga 
parallel  yо„nalgan  kо„p  sonli  tuzilmalar  kо„rinadi.  Donachalarning  kimyoviy 
tarkibi  ancha  murakkab  bо„lib,  ularda  geparin,  gistamin  va  serotonin                                
(5-oksitriptamin)  borligi  aniqlangan.  Bazofillar  tarkibida  qondagi  barcha 
gistaminning  yarmi  mujassamlashgandir.  Ular  geparinga  ham    boy.  Bazofillar 
tarkibida  glikogen,  kislotali  fosfataza  va  peroksidaza  ham    uchraydi.  Bulardan 
tashqari,  donachalarda  gistidindekarboksilaza  fermenti  bо„lib,  u  gistidindan 
gistamin  sintezlanishini  ta‟minlaydi.  Shunday  qilib,  kimyoviy  tarkibi  bо„yicha 
bazofil  leykotsitlar  biriktiruvchi  tо„qimaning  semiz  hujayralari  yoki  tо„qima 
bazofillariga  juda  ham  yaqin  turadi.  О„z  tarkibida  kо„p  miqdorda  geparin  va 
gistamin saqlovchi bu hujayralar allergik reaksiyalarda va immunitet jarayonlarida 
faol  ishtirok  etadi.  Ular  organizmda  allergenlarning  maxsus  IgE  antitelolar  bilan 
hosil  qilgan  kompleksiga  javoban  о„z  donachalarini  chiqaradi  (degranulyatsiya). 
Natijada, ajralib chiqqan gistamin va boshqa biologik aktiv mediatorlar tо„qimalar 
ichki  muhitining  о„zgarishiga  va  allergiya  paydo  bо„lishiga  olib  keladi. 
Bazofillarning  hayotiy  sikli  10–12  sutkadan  iborat  bо„lib,  eozinofillardan  deyarli 
farq qilmaydi (61- rasm). 
 
61-rasm. Bazofilning ultramikroskopik tuzilishi (sxema).
 
1–yadro segmentlari;  
2–sitoplazma; 2.1,2.2- spetsifik donachalar. 
 
 

---

194 
 
Agranulotsitlar.
 
Agranulotsitlar 
yoki 
donasiz 
leykotsitlar 
о„z 
sitoplazmalarida  maxsus donachalar saqlamaydigan oq qon  tanachalaridir.  Ammo 
«agranulotsitlar»  atamasi  kо„p  jihatdan  shartli  bо„lib,  hujayralarning  tuzilishini 
tо„la  ifodalamaydi.  Tuzilishi  va  funksiyasi  jihatidan  agranulotsitlar  limfotsitlarga 
va monotsitlarga bо„linadi (61-rasm). 
 
61-rasm. Agranulotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). A–limfotsit;  
B– monotsit;
 
1– yadro;  2–ribosomalar; 3 – mikrovorsinkalar: 4 – lizosomallr 5–Golji 
kompleksi;  6–mitoxondriyalar; 7– pinotsitoz pufakchalar. 
 
Limfotsitlar
.  Ular  voyaga  yetgan  organizmda  leykotsitlar  umumiy  sonining 
20–35%  ini  tashkil  qiladi.  Organizmda  о„rta  hisobda  1,5  kg  atrofida  limfotsitlar 
bо„lib, shundan faqatgina 5 g ga yaqinigina periferik qonda, 70 g suyak kо„migida, 
qolganlari  esa  tо„qima  va  organlarda  taqsimlangan  bо„ladi.  Limfotsitlar  yirik 
(diametri 10–15 mkm), о„rta (diametri 7–9 mkm) va mayda limfotsitlarga (diametri 
4,5–6  mkm)  ajratiladi.  Normal  sharoitlarda  qonda  faqat  10%  ga  yaqii  yirik 
limfotsitlar  bо„lib,.  qolgan  90%  ini  esa  о„rta  va  mayda  limfotsitlar  tashkil  qiladi. 
Limfotsitlarning  umumiy  tuzilish  prinsipi  juda  oddiy,  ular  kо„pincha  markazda 
joylashgan yirik yumaloq va loviyasimon shaklga ega bо„lgan yadro saqlaydi. 
Elektron  mikroskop  ostida  yadro  strukturasining  yirik,  о„rta  va  mayda 
limfotsitlarda har xil ekanligi kо„rinadi. Mayda limfotsitlarda yadro yumaloq yoki 
birgina  botiqlikka  ega  bо„lib,  xromatin  zichlashgan  va  yadro  bо„ylab  barobar 
taqsimlangandir.  O„rta  va  yirik  limfotsitlar  ochroq  yadroga  ega  bо„lib,  xromatin 
mayda donachalar shaklida asosan yadro qobig„i ostida tо„plangan. Bu limfotsitlar 
yadrosida  kо„pincha  bir  yoki  bir  necha  yadrochalarni  uchratish  mumkin. 

---

195 
 
Limfotsitlar  sitoplazmasi  ingichka,  ba‟zida  esa  keng  hoshiya  shaklida  yadro 
atrofida  joylashib.  Romanovskiy  usuli  bilan  bо„yalganda  tо„q  kо„kish  rangdan 
(о„ta bazofil) och havorang tusgacha (sust bazofil) bо„yalishi mumkin. 
Elektron  mikroskop  yordamida  mayda  va  о„rta  limfotsitlar  sitoplazmasida 
kо„p  sonli  erkin  ribosomalarni  va  bir  necha  mitoxondriyalarni  kо„rish  mumkin. 
Endoplazmatik  tо„r  va  Golji  kompleksi  sust  taraqqiy  etgan  bо„ladi.  Ba‟zida 
yadroning  botiq  zonasida  hujayra  markazi  va  mayda  pufakchalar  uchraydi. 
Rastrlovchi elektron mikroskop ostida limfotsitlarning yuzasida turli miqdorda va 
kattalikda  bо„lgan  mikrovorsinkalar  kо„rinadi.  Yirik  limfotsitlar  sitoplazmasi 
nisbatan kо„proq va tekis taqsimlangan mitoxondriyalar bо„lishi, ba‟zi bir hollarda 
esa  elektron  zich  donachalar  saqlashi  bilan  xarakterlanadi.  Shuni  qayd  etib  о„tish 
kerakki,  limfotsitlar  garchand  donasiz  leykotsitlar  qatoriga  kirsada,  ularning 
ma‟lum  bir  miqdorida  sitoplazmada  zich  donachalar  va  parallel  yо„nalgan 
naychalar  sistemasi  topilgan.  Bu  limfotsitlar  asosan  yirik  bо„lib,  «yirik  donador 
limfotsitlar» nomi bilan yuritiladi. Ular umumiy limfotsitlarning taxminan 10–15% 
ini tashkil  etib, yot hujayralar  yoki  mikroorganizmlarni halok etishda  asosiy  rolni 
о„taydi.    Sitokimyoviy  va  biokimyoviy  usullar  bilan  limfotsitlar  tarkibida  kо„p 
miqdorda  nukleoproteidlar,  katepsinlar,  glikogen,  gistidin,  fermentlardan 
nukleazalar,  amilaza,  kislotali  fosfataza,  sitoxromoksidaza  va  boshqalar  bо„ladi. 
Limfotsitlar immunitet jarayonida eng faol ishtirok etadigan hujayralardir. 
Immunologik va funksional nuqtai nazardan limfotsitlarning ikki turi – T- va 
V-limfotsitlar  sistemasi  farqlanadi.  T-limfotsitlar  buqoq  bezida  (Thymus) 
rivojlanadi.  Ularning  nomi  ham  shu  organning  bosh  harfidan  kelib  chiqadi. 
Timusga  kelgan  о„zak  hujayralar  shu  a‟zoda  hosil  bо„luvchi  moddalar  ta‟sirida       
T-limfotsitlarga  aylanadi.  T-limfotsitlar  qon  orqali  periferik  organlarga  (taloq, 
limfa  tuguni,  murtaklar  va  boshqalar)  boradi va  shu  a‟zolarning  ma‟lum  qismida 
(T-zonasida)  joylashadi.  Taloqda  T-zona  periarterial  qismda,  limfa  tugunida  esa 
parakortikal  qismda  joylashadi.  Hozirgi  vaqtda  T-limfotsitlarning  anchagina  turi 
farqlanadi.  V-limfotsitlar  haqidagi  ta‟limot  birinchi  marta  qushlarda  topilgan 
Fabritsiy  xaltasi  (Bursa  Fabricius)  bilan  bog„liq  bо„lib,  shu  tufayli  V-limfotsitlar 

---

196 
 
deb  yuritiladi.  Ammo  qushlarda  mavjud  bu  a‟zo  odamda  yо„q,  demak,  uning 
о„rnini  bosuvchi  a‟zolar  bо„lishi  kerak.  Kо„p  yillik  muhokamalar  odam 
organizmida  bu  xaltaning  (bursaning)  о„rnini  qizil  suyak  kо„migi  bosishini 
kо„rsatdi. 
Demak,  odamda  T-sistemaning  asosiy  a‟zosi  bо„lib  timus  xizmat  qilsa,  B-
sistemaning asosiy a‟zosi qizil suyak kо„migidir. Unda hosil bо„lgan B-limfotsitlar 
taloq,  limfa  va  boshqa  limfoid  tuzilmalarga  borib,  u  yerda  ma‟lum  bir  qismlarda 
yetuk  B-limfotsitlarga  shakllanadi.  Bu  qismlar  V-limfotsitlar  zonasi  yoki  V-zona 
deb nomlanadi. B-limfotsitlar organizm  biror antigen bilan uchrashganda kо„paya 
boshlaydi.  Dastlab  B-blastlar  hosil  bо„lib  (yirik,  yosh  hujayra),  ulardan  esa 
antitelolar  sintez  qiladigan  plazmatik  hujayralar  hosil  bо„ladi.  T-limfotsitlar 
hujayraviy immunitet reaksiyalarida ishtirok etsa, B-limfotsitlar gumoral immuni-
tet reaksiyalarini ta‟minlaydi.  
Limfotsitlarning  ma‟lum  sharoitlarda  turli  moddalar  –  stimulyatorlar 
(masalan,  fitogemagglyutinin  –  FGA,  bakterial  antigenlar)  ta‟sirida  kam 
differensiallangan  blast  hujayralarga  aylanishi  ularning  muhim  xususiyatlaridan 
biridir.  Blast  hujayralar  bо„linish  va  differensiallanish  qobiliyatiga  ega  bо„lib, 
natijada, ular hisobiga aktivlashgan limfotsitlar (immunotsitlar) kloni hosil bо„ladi. 
Limfotsitlarning yashash muddati turlicha bо„lib, ular orasida qisqa muddat 
(hafta  va  oylab)  yashovchi  V-limfotsitlar  10–  20%  ni  tashkil  etadi.  Uzoq  muddat 
(bir necha yilgacha) yashovchi limfotsitlar kо„proq (80% gacha) bо„lib, asosan, T-
limfotsitlardan  iboratdir.  Limfotsitlar  miqdorining  absolyut  kо„payib  ketishi 
(limfotsitoz) turli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Yangi tug„ilgan chaqaloqlarda 
limfotsitlar 50–60% ni tashkil etadi. 
Limfotsitlar  sonining  kamayib  ketishi  (limfopeniya)  nur  kasalligida va  turli 
xil intoksikatsiyalarda uchraydi.