N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Bir qavatli epiteliy 
 
Bir  qavatli  bir  qatorli  epiteliy.  Bu  epiteliy  tuzilishini  ta‟riflanganda 
kо„pincha  «bir  qatorli»  atamasi  tushirib  qoldiriladi  va  faqat  «bir  qavatli  epiteliy» 
deb  yuritiladi.  Hujayralarning  shakliga  qarab  bir  qavatli  yassi,  kubsimon, 
silindrsimon yoki prizmatik epiteliylar tafovut qilinadi. 
Bir  qavatli  yassi  epiteliy  –  mezoteliy  (47-rasm).  Mezoteliy  tananing 
ikkilamchi  bо„shlig„i  yoki  selom  bо„shlig„ini  hosil  qiluvchi  mezodermaning 
hosilasidir.  Mezoteliy  seroz  pardalar  –  plevra  va  qorin  pardasining  pariyental  va 
visseral  varaqlarini,  yurak  oldi  xaltachasi  devorlarini  qoplab  turadi.  Mezoteliy 
hujayralari (masalan, charvining yaxlit preparati) ust tomondan qaraganda notekis 
chegarali  va  turli.  shaklda  ekanligi  yaqqol  kо„rinadi.  Bu  hujayralarning  ikki  yoki 
uchta  yassilashgan  yadrolari  bо„lib,  ular  joylashgan  joy  bir  oz  bо„rtib  turadi. 
Elektron  mikroskopik  tekshirishlar  natijasida  yassi  epiteliy  hujayralarining  qorin 
bо„shlig„iga  qaragan  erkin  yuzasida  mikrovorsinkalar  borligi  aniqlandi. 
Mikrovorsinkalar  mezoteliy  yuzasini  ancha  kengaytiradi.  Hujayralar  bir-biri  bilan 
desmosomalar yordamida bog„lanadi. 

---

168 
 
 
47- rasm. Bir qavatli yassi epiteliy.
 
1– mezoteliy hujayrasi; 2– mezoteliy hujayrasi 
sitoplazmasi; 3–mezoteliy hujayra yadrosi; 4–mezoteliy hujayralarining chegarasi. 
 
Mezoteliy  yuzasi  silliq  bо„lganligi  sababli  ichak  peristaltikasida,  yurakning 
qisqarishi,  о„pkaning  nafas  ekskursiyasida,  organlarning  sirpanma  harakatlarida 
muhim rol о„ynaydi, hamda organlarning о„zaro yopishib qolmasligini ta‟minlaydi. 
Bundan  tashqari,  mezoteliy  hujayralari  fagotsitoz  qilish  xususiyatiga  ham    ega. 
Masalan,  ular  yot  zarrachalarni,  mikroblarni,  melanin  kiritmalarini  qamrab  oladi. 
Shuning  uchun  ham    epiteliy  tо„qimasi  biriktiruvchi  tо„qima  va  tana  bо„shliqlari 
о„rtasidagi «seroz-gemolimfatik tо„siq»ni hosil qilishda ishtirok etadi. 
Mezoteliy  yuksak  fiziologik  qayta  tiklanish  qobiliyatiga  ega.  Mezoteliy 
hujayralarining  о„ziga  xos  xususiyati  ulardagi  dekompleksatsiya  jarayonidir.  Bu 
jarayon  davomida  hujayralarda  desmosomalar  yemiriladi,  hujayralar  qisqarib 
yumaloqlashadi va bazal membrana bilan aloqasi uziladi. Natijada hujayralar tana 
bо„shlig„iga  ajraladi.  Fiziologik  holatlarda  hujayralarning  4–6  foizi  bо„shliq 
(peritoneal)  suyuqligida  muallaq  holatda  uchraydi.  Ajralib  tushgan  hujayralar 
о„rnini  qо„shni  hujayralar  sо„rilib  tо„ldiradi.  Ularning  atrofida  esa  boshqa 
hujayralarning  bо„linishini  kо„rish  mumkin.  Mezoteliyning  shikastlangandan 

---

169 
 
keyingi  qayta  tiklanishi  turli  xil  umurtqalilarda  turlicha  bо„ladi.  Masalan,  sut 
emizuvchi 
hayvonlarda 
mezoteliyning 
shikastlanishi 
seroz 
pardalarni 
yallig„lanishiga olib keladi. Bu paytda hujayralar shishib, ular orasidagi bog„lanish 
bо„shashadi  va  hujayralar  degenerativ  о„zgarishlarga  uchrab  ajralib  tushadi. 
Shikastlangan  joyning  yonida  hujayralarning  mitoz  bо„linishi  kо„rinadi  va 
pirovardida  kо„p  yadroli  hujayralar  paydo  bо„ladi.  Hujayralarning  shikastlangan 
joyga  sekin-asta  sо„rilishi  natijasida  ajralib  tushgan  hujayralar  о„rni  tо„lib  boradi. 
Patologik  holatlarda  esa  ajralib  tushgan  hujayralar  о„rnida  teshikchalar  hosil 
bо„ladi va ular stomatalar deb ataladi. 
Bir  qavatli  kubsimon  epiteliy.  Buyrak  kanalchalarida,  bezlarning  chiqaruv 
naylarida,  kichik  bronxlarda  uchraydi  (48-  rasm).  Kubsimon  hujayralarning 
yadrosi  dumaloq  shaklda  bо„lib,  uning  markaziy  qismida  joylashadi.  Bronxiolani 
qoplab  turuvchi  kubsimon  hujayralarning  apikal  qismida  kiprikchalar  kо„rinadi. 
Buyrak  kanalchalarining  devorida  joylashgan  hujayralarning  apikal  qismida  esa 
jiyak  bо„lib,  u  barmoqsimon  о„simtalardan  –  mikrovorsinkalardan  tuzilgan,  ular 
sо„rilish yuzasini kengaytiradi. 
 
48-rasm. Bir qavatli kubsimon epiteliy. 1–siydik yig„uv naychasining kо„ndalang 
kesmasi; 2– kubsimon epiteliy hujayralari; 3–yadro; 4–biriktiruvchi tо„qima. 
 
Bir  qavatli  silindrsimon  yoki  prizmatik  epiteliy  asosan  hazm  qilish,  siydik 

---

170 
 
ajratish va tanosil organlarida uchraydi; me‟da, ichak, о„t pufagining ichki yuzasi, 
jigar  va  me‟da  osti  bezining  chiqaruv  naylarini,  buyrak  kanalchalarini,  bachadon 
va bachadon nayini qoplaydi. 
Bir qavatli silindrsimon epiteliy bir-biriga zich joylashgan baland prizmatik 
shakldagi  hujayralardan  tashkil  topgan  (49-rasm).  Me‟daning  yuza  qavatida 
joylashgan  hujayralar  shilliq  sekret  ishlaydigan  hujayralar    qatoriga  kiradi.  Ichak 
epiteliysida  ayrim  hujayralar  shilliq  sekret  ishlaydi.  Ular  sekret  bilan  tо„lgan 
vaqtda apikal qismi kengayadi, bazal qismi esa ingichka bо„lib qoladi va natijada 
qadah  shaklini  oladi.  Bunday  hujayralar  qadahsimon  hujayralar  deb  ataladi. 
Me‟dadagi prizmatik va ichakdagi qadahsimon hujayralar ishlab chiqargan shilliq 
moddasida kislotali va neytral glikozaminoglikanlar aniqlangan. Ular hujayralarni 
kimyoviy va mexanik ta‟sirotlardan saqlaydi. 
 
 
 
49-rasm. Bir qavatli silindrsimon epiteliy
. 
1–silindrsimon hujayralar; 2–yadro; 3–
biriktiruvchi tо„qima.
 
Ichak  epiteliysida  sо„rish  jarayonida  ishtirok  etadigan  hujayralar  mavjud. 
Oddiy  mikroskop  orqali  kuzatilganda  prizmatik  hujayralarning  apikal  yuzasi 
(ingichka  va  yо„g„on  ichak,  о„t  pufagi)  jiyak  bilan  qoplanganligini  kо„rish 
mumkin.  Shuning  uchun  ham  bunday  epiteliy  bir  qavatli  silindrsimon  jiyakli 
epiteliy  deb  yuritiladi.  Elektron  mikroskop    yordamida    mikrovorsinkalardan  

---

171 
 
tashkil  topganligi  aniqlangan.  Mikrovorsinkalar  hisobiga  epiteliy  hujayrasining 
sо„ruvchi  yuzasi  bir  necha  marta  oshadi.  Gistokimyoviy  reaksiyalar  prizmatik 
epiteliy hujayrasi jiyaklari glikozaminglikanlar va ishqoriy fosfatazalarga boyligini 
kо„rsatadi. 
Bir  qavatli  kо„p  qatorli  epiteliy.  Bu  epiteliy  nafas  yо„llarining  devorini  va 
jinsiy  sistemaning  ayrim  qismlarini  qoplaydi.  Bu  epiteliyda  har  bir  hujayra  bazal 
membranada yotadi, hujayralarning shakli turlicha va shu sababli yadrolari har xil 
tekislikda  yotadi  (50-rasm).  Kekirdak  epiteliysida  kiprikli  silindrsimon, 
qadahsimon,  yirik  va  kichik  qо„shimcha  hujayralar  hamda  endokrin  hujayralar 
tafovut  qilinadi.  Qо„shimcha  hujayralar  о„zining  keng  yuzasi  bilan  bazal 
membranasiga  tegib  turadi.  Kiprikli  hujayralar  bazal  membranaga  о„zining 
ingichka  qismi  bilan  tegib  turadi,  keng  yuzasi  esa  kekirdak  teshigiga  qaragan 
bо„ladi. 
 
50- rasm. Bir qavatli kо„p qatorli kiprikli epiteliy (A) va uning tuzilish sxemasi (B).             
1– hilpillovchi kiprikchalar; 2– qadahsimon hujayralar; 3– kiprikli hujayralar; 4, 5 – katta va 
kichik qо„shimcha hujayralar; 6– bazal membrana; 7 –biriktiruvchi tо„qima  
 
Kiprikli hujayralarning apikal yuzasida kiprikchalar bо„lib, har bir hujayrada 
250 atrofida uchraydi. Kiprikchalarning  harakatlanishi shilliq sekretning siljishiga 
ta‟sir  qiladi.  Shilliq  sekret  bilan  tashqaridan  kirgan  chang  zarralari  ham  
chiqariladi.  Elektron  mikroskopda  kiprikchalar  2  ta  markaziy  va  9  juft  periferik 
mikronaychalardan iboratligi aniqlangan. 

---

172