N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Epiteliy tо‘qimasining umumiy harakteristikasi va klassifikatsiyasi 
 
Epiteliy  tо„qimasi  chegaralovchi  tо„qima  bо„lib,  tana  yuzasini,  hazm  qilish 
nayining, nafas va siydik chiqarish yо„llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar, 
me‟da osti bezi va shuningdek organizmdagi boshqa kо„pgina bezlarning tarkibiga 
kiradi.  Seroz  pardalar  ham  epiteliy  bilan  qoplangan.  Epiteliy  tо„qimasi  himoya, 
sekretor,  sо„rish  va  ekskretor  funksiyalarni  bajarishga  moslashgan.  U  ichak 
bо„shlig„ida fermentlar ta‟sirida parchalangan oqsil, uglevod, yog„lar monomerlar 
holida  hamda  suv  va  mineral  tuzlar  ximus  tarkibidan  ichak  epitelial  hujayralari 
orqali  qon  yoki  limfaga  sо„riladi.  Modda  almashinish  natijasida  hosil  bо„lgan 
qoldiq  mahsulotlar  ham    epiteliy  hujayralari  orqali  organizmdan  tashqariga 
chiqariladi (ekskretsiy.) Ekskretsiya asosan о„pkada (karbonat angidrid va qisman 
suv ajraladi), buyrakda (mochevina, siydik kislotasi ajraladi), terida (ter bilan suv 
va 5–10% mochevina ajraladi) kechadi. 
Epiteliy  tо„qimasi  chegara  tо„qima  bо„lganligi  uchun  u  о„zining  ostida 

---

164 
 
joylashgan  tо„qimalarni  turli  ta‟sirlardan  (kimyoviy,  mexanik)  himoya  qiladi. 
Jarohatlanmagan  teri  epiteliysi  turli  zararli  moddalarni  va  mikroblarni 
о„tkazmaydi.  Epiteliy  tо„qimasi  sekret  ishlab  chiqarish  qobiliyatiga  ham  ega. 
Me‟da  shilliq  qavatini  qoplovchi  epiteliy  tо„qimasining  mahsuloti  me‟dani 
mexanik  va  kimyoviy  ta‟sirlardan  saqlasa,  me‟da-ichak  nayi  bо„ylab  joylashgan 
epiteliy  hujayralari  esa  oziq  moddalarning  parchalanishida  va  sо„rilishida  muhim 
о„rin tutadi. 
Epiteliy  tо„qimasi  homila  taraqqiyotida  har  uchala  homila  varaqlaridan 
(ekto-,  ento-  va  mezodermadan)  hosil  bо„ladi.  Ilk  bor  hosil  bо„lgan  epiteliy 
hujayralari homilaning rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi. U orqali homila va 
ona organizmi о„rtasida modda almashinishi ta‟minlanadi. 
Epiteliy tо„qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funksiyalarining har xil 
bо„lishiga qaramasdan, boshqa tо„qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham  
mavjud. 
1.  Epiteliy  tо„qimasi  zich  joylashgan  plast  holidagi  hujayralar  tо„plamidan 
iborat, hujayralararo modda deyarli bо„lmaydi. 
2. Epiteliy tо„qimasi doimo bazal membranada yotadi. 
3.  Epiteliy  hujayralari  bazal  membranada  joylashganligi  uchun  ular  qutbli 
differensiallash xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari 
tafovut etilib, bu qismlar tuzilishi va funksiyasi bilan bir- biridan farq qiladi. 
4.  Epiteliy  tо„qimasida  qon  tomirlar  bо„lmaydi, hujayralar  bazal  membrana 
orqali biriktiruvchi tо„qimadan diffuz yо„l bilan oziqlanadi. 
5. Epiteliy tо„qimasi yuqori darajada qayta tiklanish xususiyatiga ega. 
Epiteliy  kelib  chiqishi,  tuzilishi  va  funksiyasi  jihatidan  bir  necha  marta 
klassifikatsiya  qilingan,  shulardan  keng  tarqalganlari  morfofunksional  va 
filogenetik klassifikatsiyalardir. 
Filogenetik klassifikatsiya bо„yicha epiteliy tо„qimasi 5 ga bо„linadi: 1) teri 
epiteliysi;  2)  ichak  epiteliysi;  3)  buyrak  epiteliysi;  4)  selomik  epiteliy;  5) 
ependimoglial epiteliy. 
Terining epiteliy tо„qimasi kо„p qavatli bо„lib, himoya funksiyasini bajaradi. 

---

165 
 
Ichakning  epiteliy  tо„qimasi  bir  qavatli  bо„lib,  himoya  va  sо„rish  funksiyasini 
о„taydi.  Buyrakning  epiteliy  tо„qimasi  bir  qavatli  bо„lib,  modda  almashinuvida 
hosil  bо„lgan  organizm  uchun  kerak  bо„lmagan  oxirgi  mahsulotlarning 
chiqarilishida  ishtirok  etadi.  Selomik  epitelial  tо„qima  seroz  bо„shliqlarni 
qoplashdan  tashqari,  jinsiy  hujayralarning  hosil  bо„lishida  ham  qatnashadi. 
Ependimoglial  epitelial  tо„qima  nerv  naychasidan  rnvojlanib,  sezgi  organlari 
tarkibiga kiradi, miya qorinchalarini va orqa miya kanalining devorini qoplaydi. 
Morfofunksional  klassifikatsiya  bо„yicha  epiteliyning  quyidagi  turlari 
farqlanadi: 
Epiteliy  doimo  bazal  membranada  joylashadi.  Bazal  membrana  yoki  bazal 
plastinka  epiteliy  va  biriktiruvchi  tо„qima  orasida  joylashuvchi  parda  bо„lib, 
qalinligi  80–100  nmga  teng.  U  karbonsuvdan,  oqsil,  glikozaminoglikan  va 
kollagen tolalardan tashkil topgan. 
Epiteliy  tо„qimasi  hujayralarining  bazal  membrana  bilan  munosabatiga 
qarab bir va kо„p qavatli bо„ladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasi bazal 
plastinka bilan bevosita  bog„langan. Kо„p  qavatli  epiteliyda  esa  bazal  plastinkaga 
faqat  pastki  qavat  hujayralari  tegib  turadi.  Bir  qavatli  epiteliy  о„z  navbatida  bir 
qatorli  va  kо„p    qatorli  bо„ladi.  Bir  qatorli  epiteliyda  hamma  hujayralar  bir  xil 
balandlikka  ega  bо„lib,  ularning  yadrolari  bir  tekislikda  joylashadi.  Kо„p  qatorli 
epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil katta-
kichiklikda  emas  va  yadrolari  turli  tekislikda  yotadi.  Kо„p  qavatli  yassi  epiteliy 
muguzlanuvchi  va  muguzlanmaydigan  bо„ladi.  Yuqori  qavat  hujayralari  muguz 
tanachalarga  aylanuvchi  kо„p  qavatli  epiteliy  muguzlanuvchi  epiteliy  deb  ataladi. 
Muguzlanish jarayoni kechmaydigan, ya‟ni muguz tangachalar hosil bо„lmaydigan 
kо„p  qavatli  epiteliy  muguzlanmaydigan  epiteliy  deb  ataladi.  Kо„p  qavatli 
epiteliyning maxsus turi о„zgaruvchan epiteliydir. Bu epiteliy ba‟zi a‟zolarning (m: 
siydik  qopchasi)  devorining  chо„zilgan  yoki  chо„zilmaganligiga  qarab  о„z 
kо„rinishini  о„zgartirib  turadi  va  shuning  uchun  ham  о„zgaruvchan  epiteliy  deb 
ataladi. 
Epiteliy  tо„qimasining  hujayralari  turli  xil  shaklda  bо„ladi.  Masalan,  yassi, 

---

166 
 
kubsimon,  silindrsimon  va  maxsus  tuzilmalari  bilan  boshqa  tо„qimalarning 
hujayralaridan  farqlanib  turadi.  Hujayralarning  differensiallanishi  natijasida  max-
sus  tuzilmalar  paydo  bо„ladi.  Epiteliy  tо„qimasining  maxsus  tuzilmalariga: 
hilpillovchi  kiprikchalar,  ichak  enterotsit  hujayralarining  mikrovorsinkalari  va 
xivchinlar  kiradi.  Bu  maxsus  tuzilmalarning  tuzilishi  va  funksiyasini  har  bir 
epiteliyni о„rganish davomida kо„riladi. 
Epiteliy  tо„qimasi  hujayralariniig  sitoplazmasida  xususiy  organoid 
tonofibrillalar  uchraydi.  Hujayralarning  yon  yuzasida  desmosomalar  va  ularning 
birlashtiruvchi plastinkasiga tegib yotuvchi tonofibrillalar joylashadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
Epiteliy  hujayralarining  tuzilishi.  Epiteliy  hujayralarining  sitoplazmasida 
shakli  va  qaysi  organda  joylashganligidan  qat‟i  nazar  umumiy  va  maxsus 
organoidlar  bо„ladi.  Hujayra  yadrosining  shakli  hujayraning  shakliga  bog„liq 
bо„lib, kо„pincha, dumaloq, oval va yassi bо„ladi. 
Mitoxondriyalar  kalta  tayoqcha  shaklida  bо„lib  hujayra  yadrosi  atrofida 
Epiteliy to„qimasi 
Bir qavatli epiteliy 
Bezlar  
Ko„p qavatli epiteliy 
Bir qatorli 
ko„p qavatli
 
Bir qatorli 
bir qavatli
 
   Kubsimon   
Yassi  
Silindirsimon   
Muguzlanmaydigan  
Muguzlanadigan  
O„zgaruvchan 

---

167 
 
joylashadi.  Oqsil  sintezida  ishtirok  etadigan  hujayralarda  donador  endoplazmatik 
tо„r  yaxshi  rivojlangan  bо„lib,  kо„pincha  hujayraning  bazal  qismida  va  yadro 
atrofida  joylashadi.  Sekretsiya  jarayonida  qatnashadigan  hujayralarda  Golji 
kompleksi  kuchli  rivojlangan  bо„lib,  hujayra  yadrosining  ustida  yotadi.  Epiteliy 
hujayralari  bazal  membranada  joylashganligi  sababli,  ularda  ikkita  qutb  tafovut 
qilinadi;  bazal  va  apikal  qutblar.  Bu  ikkala  qutblar  tuzilish  jihatidan  bir-biridan 
farq  qiladi.  Apikal  qismi  turli  maxsus  tuzilmalar  (mikrovorsinkalar,  kiprikchalar) 
bо„lganligi  va  turli  sekretor  kiritmalarning  mavjudligi  bilan  bazal  qismdan 
farqlanib
;
 turadi. 
Epiteliy  tо„qimasining  hujayralari  о„zaro  desmasomalar,  interdigitatsiya  va 
sementlovchi modda yordamida bog„lanadi.