N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

 
 

---

7 
 
Rivojlanish biologiyasida qо‘llanadigan tadqiqot usullari 
 
Rivojlanish  bilogiyasida  qо„llanadigan  tadqiqot  usullari  bir  necha  xil. 
Zamonaviy  tadqiqot  usullari  tirik  va  fiksatsiya  qilingan  tuzilmalarni  о„rganishga 
imkon  beradi.  Gistologik  preparatlar  juda  yupqa  (5  mikrometrdan  50 
mikrometrgacha),  tiniq  va  yorug„lik  nurini  yaxshi  о„tkazishi  kerak.  Gistologik 
preparat  sifatida  a‟zolarning  yupqa  kesmalari  yoki  total  (butun)  preparat,  surtma 
(qon  yoki  suyak  kо„migi  surtmasi)  qо„llanilishi  mumkin.  Klassik  va  asosiy 
tadqiqot  usuli  a‟zo  kesmalarining  fiksatsiya  qilingan  va  bо„yalgan  preparatlari 
hisoblanadi.  
Gistologik  preparatlarni  о„rganishning  asosiy  usuli  uni  mikroskop  ostida 
kо„rishdir.  Mikroskop -  (yunoncha  mikros-  kichik  va  skopeo-  qarayman),  kо„z 
bilan  kо„rib  bо„lmaydigan,  kichik  ob‟yekt  va  uning  qismlarini  kattalashtirib 
kо„rsatadigan  optik  qurilma.  Zamonaviy  mikroskoplar  hujayra  va  tо„qimalarning 
nozik  tuzilishlarini  о„rganishga  imkon  beradi.  Preparatlar  kо„pincha  yorug„lik 
mikroskopi  ostida  kо„riladi  (1-rasm).  Elektron  mikroskop  keng  qо„llanilayotgan 
hozirgi davrda ham yorug„lik mikroskopi о„z ahamiyatini yо„qotgani yо„q. 
 
 
1-rasm. Mikroskop. Yorituvchi tizim: 1 – yorug„lik manbasi, 2 – oynacha,                              
3 – diafragma, 4 – kondensor; optik tizim: 5 – ob‟yekt, 6 –okulyar; mexanik tizim:  7 – tubus,               
8 – shtativ, 9 – kolonka, 10 – pridmet stolchasi 

---

8 
 
Optik  sistemalarning  hal  qilish  qobiliyatini  oshirish  va  preparatlarni  aniq 
kо„rish uchun  oddiy  mikroskoplar  takomillashtirildi  va  yangi  mikroskoplar  ixtiro 
qilindi.  Hozirgi  davrda  oddiy  yorug„lik  mikroskopidan  tashqari  quyidagi 
mikroskoplar va ularda kо„rish usullari mavjud. 
Qorong’i  maydonli  mikroskopda  kо‘rish
.  Bu  mikroskop  oddiy  mikroskop 
bо„lib, kо„rish maydoni markazida nur tushirmaydigan maxsus qorong„i kondensor 
bilan  ta‟minlangan.  Ob‟yekt  qiya  tushayotgan  nur  bilan  yoritiladi.  Bu  mikroskop 
tirik  hujayra  tuzilmalarini,  bо„yalmagan  tirik  hujayralarni,  bakteriyalarni 
kuzatishga imkon  beradi. 
Ultrabinafsha  nurli  mikroskop  bilan  ko‘rish
.  Bu  mikroskop  linzalari  kvars 
(oqtosh, chaqmoqtosh)dan yasalgan bо„lib, u faqat ultrabinafsha nurlarni о„tkazadi. 
Bunday  mikroskopda  kо„rish  uchun  tayyorlangan  preparatlar  kvarsdan  qilingan 
buyum  oynalariga  olinadi  va  kvarsdan  tayyorlangan  yopqich  oyna  bilan  yopiladi. 
Bu  mikroskop  biologik  tuzilmalarning  tuzilishini  chuqurroq  о„rganishga  sharoit 
yaratadi. 
Lyuminessent  yoki  flyuoressent  mikroskopi.
  Ob‟yektning  nurlanishiga 
lyuminessensiya
  deyiladi.  Yorug„lik  manbai  bо„lib  ultrabinafsha  nurlar  yoki 
uzunlik  tо„lqini  0,27–0,4  mkm  bо„lgan  spektrning  kо„k  qismi  hisoblanadi.  Bu 
nurlarning  ta‟siri  vaqtida  nurlar  energiyasi  hisobiga  preparat  nurlanadi  – 
flyuoressensiya  qiladi.  Birlamchi  va  ikkilamchi  flyuoressensiya  farq  qilinadi. 
Birlamchi  flyuoressensiya  deb,  ba‟zi  bir  moddalarning  nur  ta‟sirida  nurlanishiga 
aytiladi. Bu moddalarga vitamin A va B
2
, pigmentlar, lipoidlar va boshqalar kiradi. 
Ikkilamchi 
flyuoressensiya 
preparatlarni 
maxsus 
nurlanuvchi 
moddalar 
(flyuoroxrom)  bilan  ishlanganda  hosil  bо„ladi.  Bu  moddalarga  tо„q  sariq  akridin, 
flyuoressin, rodamin va boshqalar kiradi. 
Preparatlarni  tо„q  sariq  akridin  bilan  ishlanganda,  hujayradagi  DNK  yashil 
rangda, RNK esa qizil rangda nurlanadi. Shunday qilib, turli turdagi nurlanishlarni 
о„rganish tuzilmalarning kimyoviy tarkibini bilishimizga yordam beradi.