N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

E sga tu sh irish va u n in g turlari
O 'tm ishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg‘u, fikr va ish-harakatlam ing 
ongim izda qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv- 
fiziologik asoslari bosh miya po'stida llgari hosil bo'lgan nerv bog'lanishlarning 
q o 'z g ‘a!ishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan m a’lum vaqt 
o'tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud.
Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u 
yoki bu hodisam esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo'lishi mumkin. Noaniq 
tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam 
ko'zim izga issiq ko‘nnadi, lekin uni qaerda ko'rganinuzni eslay olmaymiz. T o'liq, 
aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o ‘ynayd>. Masalan, biz 
bir kishini ko'rib, uni taniy olmasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov 
kim ekanhgini bilamiz.
M atenalning ko'p qismini bevosita esga tushira oladigan kishim ng xotira ko'lam i 
keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so ‘z va iboralami esda tutib qolish xotirasining 
ko'lam i keng bo'ladi Hisob-kitob ishlanni yuritadigan xodim larda sonlami esda 
tushirish xotirasining ko'lam i keng bo'ladi
Vaqt o'tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha vaqt 
o'tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongim izda boshqa jarayonlar o'tgandek 
bo'ladi. 
Masalan
, yoshligimizdagi voqea va hodisalam i shu tariqa eslaymiz.
Idrok qilingan narsalar m iyanuzda o'rnashib qolishi, esimizda tunshi tufayli turli 
usulda esim izga tushishi mumkin.
Esda saq lash
deganda ilgari tug'ilgan taassurot, fikr, his-tuyg‘u va ish- 
harakatlam ing 
takrorlam shiga 
moyillik 
paydo 
qilishi 
va 
mustahkamlanishi 
tushuniladi. B ungasabab asab tizim ining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi 
ilgari bo'lib o'tgan taassurotlam i takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish 
uchun qulay sharoit bo'lsagina esga tushadi Bunday sharoit bo'lm aganda zarur 
m atenalm ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi
Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo'lgan narsani 
shu onda esga tushira olmaymiz.
•48

---

Unutilgan narsalami yana xotirada qaytadan tiklamshi reniinissensiya hodisasi 
(xira esga keltirish) deyiladi Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan 
m ashg‘ul bo'lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi 
natijasida nerv xujayralarida torm ozlanish yuz beradi. Materialm esda qoldinlgandan 
keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, m atenalnm g ko‘p qismi unutiladi. Materialni 
o'qib o'rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha 
vaqt o'tgandan keyin uni to 'Ia xotirlay olishlikning sababi materialni o'qib, o'rganib 
olishda ro'y beradigan charchashdir.