N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Hid bilish sezgilari
Hid bilish sezgilariga hidlam i his qilish kiradi va ulam ing organi burun 
kavagining yuqori tomoni hisoblanib. bu yerda hid bilish hujayralari ham da sezuvchi 
nerv tarmoqlari joylashgan Ular shilliq pardalarda botib turadi. Hidli moddalar 
sezuvchi nervm q o'zg'aydi. Hid bilish markazi bosh m iya yarim sharlan orqa 
yuzasining pastki qism ida mavjud deb taxmin qilinadi. Hidli m oddalar hid bilish 
hujayratariga gaz holatida ta’sir etib, kimyoviy reaksiyalar y o 'li bilan ulami 
q o 'zg'atadi. Oddiy gaz holatidagi hidli moddalar havo bilan nafas olish jarayonida 
burun havosiga kirib keladi, natijada aks ettirish holati hosil bo'ladi.
T a’m bilish sezgilari
T a m bilish sezgilari shirin, achchiq. nordon, sh o 'r singan mazalarni his qilish 
bilan tavsiflanadi. T a ’m bilish sezgilarining organi tilning vuzasi va tanglayning 
yum shoq qismidan tashkil topgan. Tilning shilliq pardasida maxsus ta’m bilish 
so 'rg 'ic h la n mavjud bo'lib, ularning tarkibi tayoqchasimon hujayralardan tuzilgan 
maxsus ta'm bilish "kurtaklari”ga ega. T a'm bilish so'rg 'ich lari til yuzasida bir tekis 
taqsimlanmaganligi uchun uning orqa qismi achchiqni, uchi shirin mazani, chetlari esa 
nordon mazani sezadi. Lekin ularning o'rtasi bo'lsa mazani aks ettira olmaydi Ta'm
bilish so'rg'ichlarining hujayrali qism landa maxsus sezuvchi nervlam ing chekka 
uchlan joylashgan, ular ta’m bilish organidagi qo'zg'alishni bosh miyaga uzatib 
turadi, uning markazlariga yaqin joylashgan.
Teri sezgilari.
T en sezgilari tarkibi tuyish va harorat turlaridan iborat bo'lib, ularning bunday 
nom lam shining bosh omili bu retseptorlarning tarkibi va orgam zm ning tashqi shilliq 
pardalarida joylashganligidadir. Tuyish sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish 
lmkom yatiga ega bo'h b , binnchisi tegish va tarqalishini tuyish sezgilari, ikkinchisi 
esa silliq yoki g adir - budumi tuyish bilan tavsiflanadi. O datda tana a ’zosiga
39

---

narsalam ing tegishini sezish tashqi qo'zg'atuvchi kuchayganda siqiq sezgiga aylanadi, 
u yanada kuchayganda og‘riq sezgisiga aylanadi. Tuyish sezgilari organi tendagi va 
tashqi shilliq pardalardagi tuyish tanachalari deb nom lanuvchi tanachalardan iborat. 
Tanachalarning ichida va qisman tashqarisida tuyish nervining chekka tarmoqlari 
mavjud. ular terida va shilliq pardalarda bir tekis taqsim langan, barm oqlam ing 
uchlanda til uchida labda zich joylashgan, xuddi shu boisdan sezgirlik darajasi 
boshqalardan yuksakroqdir.