N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

U X T O M S K I Y   A L E K S E Y   A L E K S E E V I C H  
(1875-1942)
M as h h u r  rus  fiziologi.  A .A .U x to m sk iy   1875-yil  25  iyunda  Rbibinsk  shahrida 
d u n y o g a   kelgan.  S e c h e n o v n in g   nerv'-psixik  aktlarning  biologik  va  sistemalash 
xarakteri  haqidagi  g ‘oyalarini  rivojlantirib,  nerv  mar kazi  va  hulq  ta rkibining  asosiy 
ish  tamoyili  b o 'lg a n   d o m i n a n ta   haqidagi  t a ’limotni  ilgari  surdi.  Bu  t a ’limot  miyaga 
ref lektor 
yoylarin ing 
y i g ‘indisi. 
deb 
qarovch i 
g 'o v a g a  
qarshi 
qo'yildi. 
A .U x to m sk iy n in g   fikricha,  har  bir  ku zatila yotgan  hara kat  samarasi  bosh  miva 
p o 's t lo g 'i 
va 
p o 'stlo q  
osti 
m arkazla rig a 
b o 'lg a n  
dinam ik  
t a ’sir 
xarakteri 
o rganizm ning  dolzar b  ehtiyojlari  org an izm n in g   bio logik  tizim  sifatidagi  tarixi  bilan 
beigilanadi.  M iyaga  muhitni  idrok  qilish,  his  qilish  va  aks  ettirish  organi  sifatida 
qara sh  lozim,  degan  fikrni  ilgari  suradi.  A .U xtom skiy  psixik  hodisalar  va  ular 
ta vsifining  turli  ko'rinishlarini  d o m in an ta  m exanizm i  bilan  tushuntiradi.  Masalan, 
diqqat.  uning  v o'nalishi,  to 'p lan ish i.  tanlash  va  ta fakkurn ing  predm et  xarakteri 
sifatida  muhitn ing  predm etl arga  b o'linishini  A .U xtom skiy  3  bosqichdan  iborat 
ja r a y o n   deb  ataydi:  m avjud  din am ik an in g   m usta hkam la nishi,  org anizm   uchun 
bio logik 
m uhim  
q o ‘z g ‘atu vchilar ni 
ajratib 
olish, 
dom inanta  
va 
tashqi 
q o ’zg 'a tu v c h ila r  kom pleksi  o 'rt a s id a   adekvat  alo qa  o'rn atish.  A .U xtom skiyning 
ishlari  k o ‘plab  yangi  fiziologik  va  psixofiziolo gik  nazariyalarni  ishlab  chiqish  uchun 
asos  b o 'li b   xiz m at  qildi.
83

---