N. I. Asqarov Yu. T. Isayev

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

9 

 

ASOSIY  QISM

 

I BOB. KIMYOVIY BIRIKMALARNING NOMENKLATURASI 

I.1. Nomenklaturaga  qisqacha  tavsif 

Nomenklatura  – 

lotincha  «nomenclatura»  so`zidan  olingan  bo`lib,fan  va 

tehnikaning  biron  bir  sohasida  ishlatiladigan  tovar  nomlarining  ro`yhatlar 

yig‘indisidir [4]. 

Barcha organik moddalar uch xil nomenklatura bo‗yicha nomlanadi: 

1.

 

Tarixiy nomenklatura. 

2.

 

Ratsional nomenklatura. 

3.

 

Xalqaro ilmiy nomenklatura. 

Organik kimyoning dastlabki rivojlanish davrida organik birikmalar asosan 

olingan  manbasiga,  tashqi  belgilariga  qarab,  masalan,  chumoli  aldegidi,  vino 

spirti,  limon  kislotasi,  oksalat  kislotasi,  glitsin,  glitserin  kabi  nomlar  tarixiy 

nomlardir. 

Tarixiy  nomlardan  so‗ng  fan  rivojlangan  sari  fikrlab,  aqliy  ratsional 

nomlash  usullari  ishlab  chiqildi.  Ratsional  nomenklatura  mezonlariga  ko‗ra 

barcha  to‗yingan  uglevodorodlar  metanning  hosilalari  deb,  etilen  qator 

uglevodorodlari  etilenning  hosilalari  deb,  barcha  spirtlar  metil  spirtining 

hosilalari deb qaraladi. Masalan,                                 

metilmetan CH

3

CH

3

,  

dimetilmetan CH

3

CH

2

CH

3

,  

dietilmetilmetan CH

3

CH

2

CH(CH

3

)CH

3

CH

3

,  

trimetilmetan (CH

3

)

3

CH,  

dimetiletilmetan CH

3

CH

2

CH(CH

3

)

2 

kabi nomlar ratsional nomlardir. 

Organik 

moddalarning 

sonini 

ko‗payib 

ketishi 

ularni 

ratsional 

nomenklatura  qoidalari  asosida  nomlashda  bir  qator  muammolarni  keltirib 

chiqardi.  XIX  asrning  80-yillariga  kelib  organik  birikmalar  uchun  yagona 

kimyoviy  nomenklaturani  ishlab  chiqishga  bo‗lgan  ehtiyoj  paydo  bo‗ldi. 1892-

yilda  Jeneva  shahri  (Shveysariya)  da  bo‗lib  o‗tgan  xalqaro  kimyogarlar 

kongressida organik birikmalar  nomenklaturasining  yangi  qoidalari tasdiqlandi. 

---

10 

 

Ushbu  qoidalar 

Jeneva  nomenklaturasi

  yoki 

rasmiy  nomenklatura 

deb 

nomlanadi. 

Jeneva 

nomenklaturasi 

bo‗yicha 

mashhur 

Beylshteyn 

ma‘lumotnomasi tuzilgan.  

Organik  birikmalarning  turlari  va  soni  ortib  borishi  bilan  ularni  nomlash 

murakkablashib bormoqda. Nomenklaturaga bag‗ishlangan navbatdagi anjuman 

1930-yilda  Belgiyaning  Lej  shahrida  bo‗lib  o‗tdi.  Unda  nomenklatura 

qoidalariga yangi qo‗shimchalar kiritildi [4, 7]. 

Keyingi  paytda  organik  birikmalarning  nomenklaturasini  takomillashtirish 

bilan nazariy va amaliy kimyo xalqaro ittifoqi-IYuPAK (International Union of 

Pure  and  Applied  Chemistry  –IYuPAC)  shug‗ullanadi.  Ushbu  tashkilotning 

1957,  1965  va  1986-yillardagi  kongresslarida  maxsus  komissiya  tomonidan 

ishlab  chiqilgan  va 

IYuPAK 

nomenklaturasi  deb  ataladigan  nomenklaturani 

tavsiya  qildi.  Mazkur  nomenklatura  ilmiy  adabiyotlarda  va  darsliklarda  keng 

qo‗llanilmoqda. IYuPAK ma‘lumotlari ingliz tilida nashr etib boriladi. Shuning 

uchun  boshqa  tillarga  tarjima  qilinganda  tegishli til  qoidalariga  moslashtiriladi, 

lekin xalqaro qoidalarning asosiy tamoyillari saqlanib qolishi zarur. 

IYuPAK  qoidalari  nomlarni  keltirib  chiqarish  uchun  bir  nechta  tamoyilni 

taklif  qiladi.  Birinchisi  o‗rin  olish  tamoyili.  Unga  ko‗ra  o‗rinbosar 

nomenklaturasi  ishlab  chiqilgan.  Ikkinchi  tamoyil  bir  harakteristik  guruhlar 

(funksiyalar)  va  uglevodorod  qoldiqlari  (o‗rinbosarlar,  radikallar)  tamoyili. 

Ushbu tamoyilga muvofiq radikal-funksional nomenklatura ishlab chiqilgan. 

Bundan tashqari IYuPAK karbo- va geterotsiklik birikmalar uchun maxsus 

nomenklatura ham ishlab chiqqan [4-7].