N. I. Asqarov Yu. T. Isayev

 

Foydalanilgan adabiyotlar

................................................................................76

 

Ilovalar

................................................................................................................78 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

4 

 

―Eski qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eski 

mafkuradan xalos bo‗lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga 

o‗rgatolmaymiz, axir. Buni barchamiz tushinishimiz, aniqlashimiz darkor.‖ [1] 

I.A. Karimov 

KIRISH 

Kimyo fanini mukammal o'rganishda birikmalarni nomlash usullari xaqida 

ma'lumotga  ega  bo'lish  muhim  ahamiyatga  ega.  Biror  birikmaning  hossasini 

o'rganishdan  oldin  uning  xalqaro  miqyosda  qanday  nom  bilan  atalishini  bilish 

ushbu  moddaning  eng  asosiy  kimyoviy  hossalari  ichida  oldindan  fikr  va 

mulohaza yuritishga asos bo'la oladi. Chunki u yoki bu modda xalqaro nomlash 

usullari  yordamida  nomlanganda  asosan  organik    kimyoda  moddaning  xalqaro 

nomini bilish orqali molekulasi tarkibidagi uglerodlar soni, funksional guruhlar 

turi  va  miqdori,  ularning  uglerodlardagi  joylashish  o'rni  singari  bir  qator 

ma'lumotlarga ega bo'lish mumkin [3].  

Bugungi  kunda  tabiiy  va  sintetik  organik  moddalar  asosida  turli-tuman 

kiyim-kechaklar,  oziq-ovqat  mahsulotlari,  minglab  dorivor  moddalar,  qishloq  

xo'jaligida  esa  o'simliklarni  o'stiruvchi  moddalar,  hashorotlarga  va  o'simlik 

kasalliklariga  qarshi  kurashda  qo'llaniladigan  insektitsidlar,  gerbitsidlar, 

fungitsidlar singari turli-tuman organik moddalar, tehnikada esa ko'plab organik 

polimerlarni  avtomobildan  tortib  kemalargacha  bo'lgan  barcha  turdagi 

mashinalar  tayyorlashda  asosiy  homashyolardan  biri  bo'lganligi,  neft  va  gaz 

mahsulotlari  asosida  tayyorlangan  organik  yoqilg`ilar  esa  turmushda  juda  keng 

qo'llanilayotganligi  e'tiborga  olinsa,  organik  moddalar  insoniyat  taraqqiyotida 

qay  darajada  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligi  ma'lum  bo'ladi.  Insoniyat 

taraqqiyoti  bilan  bevosita  bog`liq  bo'lgan  sintetik  va  tabiiy  organik 

moddalarning  tuzilishi,  tarkibi  va  hossalarini  o'rganish  uchun  dastlab  ularning 

nomlanishi hamda izomerlari haqida tasavvurga ega bo'lish talab qilinadi [4]. 

Hozirgi  paytda  organik  moddalar  xalq  xo'jaligining  deyarli  barcha 

soxalarida  keng  qo'llanilayotganligini  e'tiborga  olsak,  ushbu  moddalarni 

---

5 

 

nomlash  usullarini      o'rganish      hamhar      bir  soxa      mutahassislari  uchun  qay 

darajada zarurligi ma'lum bo'ladi. 

Kimyoviy birikmalarni nomlashga doir dastlabki ma'lumotlar X-XI asrlarda 

yozilgan  ilmiy  asarlada,  masalan,  1012-1023  yillardayoq  Markaziy  Osiyolik 

buyuk  mutafakkir  olim  Abu  Ali  ibn  Sino  tomonidan  yozilgan  „Kitob  al-qonun 

fit-tibb" (―Tib qonunlari kitobi‖) da uchraydi. Ushbu asarda 811 sodda dorining 

nomi  alifbo  tartibida  keltirilib,  ularning  dorivorlik  hususiyatlari  ta'riflangan. 

Kimyoviy  birikmalarni  nomlashga  intilish  o‘rta  asrlada  boshlangan  bo'lishiga 

qaramasdan,  hozirga  qadar  chop  etilgan  kimyoga  doir  darsliklarda  bu  haqida 

ma'lum  darajada  ma'lumotlar  berilgan  bo'lsada,  lekin  o'zbek  tilida  ushbu 

mavzuga bag‘ishlangan adabiyotlar yetarli emas.