|
Tokning bajargan ishi elektr toki energiyasining boshqa tur energiyalarga aylanish o’lchovidir.
Tokning zanjirning bir qismiga bajargan ishini quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin:
A = q U 3.7
Bunda q- elektr miqdori; U – kuchlanish.
Kuchlanish kattaligini voltmetr bilan o’lchash mumkin, biroq elektr miqdorini o’lchash uchun qulay bo’lgan asbob yo’q. (3) formuladan zaryadning qiymatini topib, q = J t va uni (1.7) formulaga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz:
A = U J t 3.8
Bu formulaga kiruvchi kattaliklar voltmetr, ampermetr va soat yordamida oson o’lchanadi.
(1.8) formula elektr energiya qanday tur energiyalarga aylanishdan qat’iy nazar, zanjirning bir qismida tok bajargan to’la ishni hisoblashga imkon beradi. Masalan, elektrodvigatel ishlaganda elektr energiyaning bir qismi qizishga, qolgan qismi esa mexanik energiyaga aylanadi. (3.8) formula tokning elektrodvigatelda bajargan to’la ishini topishga yordam beradi, biroq energiyaning qancha qismi qizishga va qancha qismi mexanik energiyaga sarf bo’lishini alohida-alohida ko’rsatmaydi.
Agar (1.8) formuladagi tok o’rniga Om qonuni ifodasidagi qiymati qo’yilsa, hamma energiya faqat issiqlik ta’sirida sarf bo’ladigan zanjir qismida tokning bajargan ishini hisoblash formulasini olish mumkin:
A = J2 R t 3.9
3.10
Elektr energiya manbaining bajargan to’la ishi uning E.Yu.K.ga bog’liqdir. Uni quyidagicha formula bilan topish mumkin:
A = ε J t 3.11
Tok energiyasining sarfini hisoblaydigan asbob elektr schyotchik deyiladi.
Birlik elektr energiya narxi tarif deyiladi.
Mexanikadan ma’lumki, ishning tezligi quvvat bilan harakterlanadi. Xuddi shu tushunchani elektr toki uchun ham qo’llash mumkin. Elektr zanjiridagi tokning ish tezligini harakterlovchi kattalik tokning quvvati deyiladi.
Demak, tokning quvvati uning vaqt birligida bajargan ishi bilan o’lchanadi:
3.12
Elektrotexnikada quvvat R harfi bilan belgilanadi. (3.12) formuladagi ishni uning (3.6) dagi qiymati bilan almashtirib, tokning to’la quvvati ifodasini hosil qilamiz:
R = U J (3.13)
(3.13) formuladagi ishni uning (3.8) va (3.9) dagi ifodasi bilan almashtirish mumkin. U holda tokning faqat issiqlikka sarf bo’ladigan quvvati formulasini olamiz;
R = J2 R 3.14
3.15
Elektr energiya manbaining erishadigan quvvati quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
R = ε J 3.16
Elektr asboblarida faqat quvvat emas, balki ishlash kuchlanishi ham ko’rsatilgan bo’ladi.
Tok manbalarining energiyalarini foydali ishga sarflash qobiliyati foydali ish koeffitsienti deb ataluvchi kattalik bilan harakterlanadi.
Tok manbaining foydali ish koeffitsienti deb, foydali ishni manbaning sarflangan to’liq energiyasiga bo’lgan nisbatiga aytiladi, ya’ni:
3.17
3.18
bundan quyidagi hosil bo’ladi:
3.19
Bu formuladan nagruzkaning R qarshiligi tok manbaining r qarshiligidan qancha katta bo’lsa, ya’ni R>r, foydali ish koeffitsientining shuncha katta bo’lishi kelib chiqadi. Shuning uchun manbaning qarshiligini iloji boricha kichik qilishga harakat qilinadi.
Berilgan elektr energiya manbaidan qanday eng katta tok olish mumkin? Bu savolga javob berish uchun butun zanjir uchun Om qonuni formulasini yozaylik:
3.20
Ravshanki, eng katta tok tashqi qarshilik nolga teng bo’lganda, ya’ni manba qutblari bir-biriga bevosita tegizilganda hosil bo’ladi:
3.21
Shuningdek, manba qutblarini qarshiligi nolga yaqin bo’lgan o’tkazgich, masalan, yo’g’on mis sim bilan tutashtirib eng katta tok olish mumkin. Elektr zanjirini qarshiligi juda kichik bo’lgan o’tkazgich bilan tutashtirish qisqa tutashuv deyiladi. Bunda zanjirdan o’tayotgan tok qisqa tutashuv toki deyiladi. Bu tokni tashqi qarshilikni hisobga olmasdan (35) formula bo’yicha hisoblash mumkin.
Qisqa tutashuv juda zararli. Unda energiyaning bekorga isrof bo’lishi va generatorning ishdan chiqishidan tashqari, u yong’inga sabab bo’lishi ham mumkin, chunki bunda qisqa tutashuv tokining simlarda ajratib chiqargan issiqlik miqdori shunchalik ko’p bo’ladiki, natijada juda yuqori temaperatura hosil bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
