N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

♦ Umurtqalar, qovurg‘a va to‘sh suyagi tuzilishi
Bo‘yin umurtqalari. 
Barcha qishloq xo'jalik hayvonlarida 7 ta 
bo'yin umurtqalari bo'lib, o'zlarining tuzilishlariga ko'ra ular bir- 
biridan farq qiladi. O'rtancha (3-, 4-, 5-nchi) bo'yin umurtqalari 
birmuncha bir-biriga o'xshash tuzilishga ega. Qolgan bo'yin 
umurtqalari, ayniqsa, birinchi va ikkinchiJari bir-biridan tubdan 
farq qiladi. O'rtangi bo'yin umurtqalari tekis tuzilishga ega bo'lib, 
tanasi kalta, boshi va chuqurchasi yaxshi rivojlangan; yelka 
o'simtalari oldinga egilgan, uchi yo'g'onlashgan.
Ko'ndalang qovurg'alar asosida umurtqa arteriyalari uchun 
ko'ndalangaro teshigi bo'ladi.
Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari.
Otda — umurtqalar 
tanasi uzun, boshi. va chuqurchasi yaxshi rivojlangan, ko'ndalang 
o'simtalari ikkiga ajralgan — bittasi (qovurg'a o'simtasi) oldinga, 
ikkinchisi (ko'ndalang o'simta) orqaga qaragan, yelka o'simtasi 
g'adir-budir bo'ladi. Cho'chqada — umurtqalarning tanasi qisqa, 
yelka o'simtalari uzun, ventral (pastki) tarog'i bo'lmaydi; ko'nda­
lang o'simtalari asosida dorsoventral (yuqori ostki) kanal (nervlar 
o'tishi uchun) yotadi; kaudal va kranial bo'g'im o'simtalari, 
ko'ndalang o'simtalararo teshik yaxshi rivojlangan.
Oltinchi bo'yin umurtqasining ko'ndalang o'simtalararo teshigi 
katta, ventral tarog'i bo'lmaydi, yelka o'simtasi boshqa umurtqa- 
larnikiga nisbatan kuchli rivojlangan.
Yettinchi bo'yin umurtqasining yakka ko'ndalang o'simtasi 
bo'lib, ko'ndalang o'simtalararo teshik bo'lmaydi. Umurtqa
93

---

chuqurchasi yonida birinchi qovurg'a uchun kaudal qovurg'a 
chuqurchasi bo'ladi.
Birinchi bo'yin umurtqasi — atlant — halqa shaklidagi ko'ri- 
nishga ega bo'lib, tuzilishiga ko'ra boshqa bo'yin umurtqalaridan 
farq qilib turadi. U boshni harakatlantirish uchun xizmat qiladi 
(33-rasm A).
Atlantning yuqori va pastki yoylari bo'lib, yuqorigi yoyda 
yuqorigi (dorsal) do'nglik, pastki yoyda esa pastki (ventral) do'nglik 
joylashadi va ularga boshni egilib, ko'tarilishini ta’minlovcbi 
muskullar birlashadi. Ko'ndalang o'simtalari bilan bo'g'im
o'simtalari qo'shiiishib atlant qanotini hosil qiladi. Qanot ostida 
qanot chuqurchasi joylashadi. Atlant qanotlarida qon tomirlari 
va nervlar o'tishi uchun ikki juft teshik bo'lib, qanot teshiklari 
qanot chuqurchasiga ochiladi; umurtqalararo teshik bevosita 
umurtqa teshigiga ochiladi. Atlant qanotining oldingi uchida 
tuxumsimon shakldagi, ensa suyagining bo'rtiqlari bilan birla- 
shish uchun oldingi bo'g'im chuqurchasi bo'ladi, qanotning 
orqa uchida esa ikkinchi bo'yin umurtqasi birlashishi uchun 
qavariq kaudal bo'g'im maydonchasi chiqadi.