N. A. Preobrajenskiy (1980) taklifi boyicha kasallikni

nekrozlanuvchi    yallig‘lanish  jarayonidir.    Bu  

kasallikdagi    yallig‘lanish  jarayoni    faqat    suyak 

---

to‘qimalarini  emas,  balki  uning  ichidagi  ko‘migini,  

suyak pardasini va atrofdagi yumshoq  to ‘qimalami  

ham  o‘z  ichiga oladi.  Kasallik  ko‘pincha  pastki  

jag‘da uchraydi.Jag‘lardagi  odontogen  osteom iyelit,  

asosan,  uch  bosqichda  kechadi: o ‘tkir, o‘tkir osti va 

surunkali. Bundan tashqari, chegaralangan  va  diffuz  

bo‘lishi  mumkin.Yuqori  jag‘da  g‘ovaksimon  suyak  

juda    kam    b  o‘lib,  uning    kortikal    plastinkasida  

ko‘plab  teshiklar  mavjud.  Shu bois  jag‘dagi  tishlar  

atrofidagi    yiringli    yallig‘lanish    jarayonlarida  

ekssudat    suyakdan    tashqariga    chiqib    ketadi.  

Shuning  uchun    ham    yuqori    jag‘da    odontogen  

osteomiyelit  kasalligi kam  uchraydi.o‘tkir  bosqich 

Bemor    aniq  bir  tishdan  boshlangan    o  ‘ta    kuchli  

og‘riqdan shikoyat qiladi.  Keyinchalik bu og‘riq bir  

necha  tishlar  sohasiga  va    jag‘ning  toj    qismiga 

tarqaladi.    Bemorda    umumiy    holsizlik  kuzatiladi.  

Kasallikning  diffuz  turida og‘riqbutun jag‘ bo‘ylab 

hosil  bo‘ladi.    Bemorning    ishtahasi    yo‘qoladi,  

uyqusi buziladi.Tana  harorati  38°  dan  40°C  gacha  

bo‘lishi    mumkin.  Bemorning    umumiy    ahvoli  

qoniqarli  bo‘lib,  kuchli  terlaydi.Bemorning  yuzida  

kataral    shish    paydo    bo‘ladi.    Limfa  tugunlari 

kattalashadi,  og‘riydi.  Jag‘dagi    og‘riq  sohasi  

kengayib boradi  va  yallig‘lanish jarayoni  jag‘  tanasi  

b  o  ‘ylab    tarqalib  boradi.    Pastki    jag‘    tanasi  

---

qalinlashadi.Og‘iz    b  o  ‘shlig‘i    tekshirilganda,  

og‘izdan  q o ‘lansa  hid keladi,  so‘lak  quyuqlashadi,  

til  esa  sarg‘ish-kulrang    karash  bilan    qoplanishi  

mumkin.Milklaming  shilliq  qavati  bir  necha  tishlar  

atrofida  qizargan,  shishgan,  palpatsiya  og‘riqli,  o 

‘tuv  burma  tekislashgan.Tishlar  qimirlab  qolgan.  

Tishlaming    qimirlash    darajasi    ortib  boradi.  

Sababchi    kasal    tishning    qimirlashi    ko‘proq    b  o 

‘ladi.  Milk    kasal    tishdan    ajralib    turadi. 

Alveolyarengak    nervlari  innervatsiyasi    sohasida  

sezgi    buziladi.o‘tkir  odontogen    osteomiyelit  

kasalligi    qon    va    siydikdagi  o‘zgarishlar    bilan  

kechadi. 

Odontogen  osteom  iyelitning    o  ‘tkir    davrida    ja 

g‘lamingrentgen  tasvirida  hech  qanday  suyak 

o‘zgarishlari  kuzatilmaydi. 

o‘tkir osti bosqichi 

Osteomiyelitning  bu  davrida  bemorning  umumiy  

ahvoli yaxsh ilan a  b osh lay d i,  ish ta h asi  paydo  

b o‘ladi,  uyqusyaxshilanadi.  Tana  harorati  pasaya  

boradi.  Regional  limfa tugunlarid a g i  o g ‘riq la r  

kam ayadi,  lim fa  tu g u n la ri  esa  

qattiqlashadi    va    ulaming    siljuvchanlik    darajasi  

oshadi.Og‘iz  b o ‘shlig‘idagi  yalliglanish  sohalariga  

mos  bolgan shilliq  qavatlar  k o ‘kim tir  tusda  b o 

---

‘lib,  shishgan  va  shu sohalarda oqimlar hosil bo‘la 

boshlaydi.    Ulardan    kam    miqdorda  quyuq    yiring  

ajralib  turadi. 

Kasallikning    4—5-haftalaridan    boshlanib,    uzoq  

davom    etadi.Bemoming    umumiy    ahvoli    yanada  

yaxshilanadi. TanaHarorati me’yor darajasida.Bemor  

tashqi  ko‘rinishida  assimetriya  saqlanib  qoladi. Jag‘  

suyagi  suyak  usti  pardasi    tomonidan    qalin  

ikkilamchi suyak hosil  bolishi  hisobiga  qalinlashadi.  

Yuz    terisi    shu  sohada    yupqalashadi.Oqmalarning  

ayrimlari    bitib    kindiksimon    chandiq  qoldiradi.  

Qolgan    oqmalardan    olcha    rangli,    tez    qonovchi 

granulyatsiya  to ‘qimasi  b o ‘rtib  chiqib  turadi. 

Sumnkali  ostemiyelit  kechishida  xurnj  davrlari 

kuzatiladi.  

Tish  olish operatsiyasiga  qarshi  ko‘rsatmalar nisbiy 

bo‘lib, ular  quyidagilardan  iborat: 

1. Yurak  qon-tom ir  kasalliklari  (yurak  infarktidan  

oldingi holat va infarkt o ‘tkazilganidan keyin 3—6 

oygacha), xafaqonlik kasalligining  xuruji  davri,  tez-

tez  stenokardiyasi  tutib  turuvchi yurak  ishemiyasi 

va boshqalar;2.  Buyrak  kasalliklari  (o‘tkir  diffuz  

glomerulonefrit,  o ‘tkir nefroz); 

3. Yuqumli  gepatitning  o ‘tkir  davri; 

---

4.  o ‘tkir  leykoz,  agronulositoz; 

5.Gemorragik  diatez    (gemofiliya,    Verilgof  

kasalligi) 

6. Xuruj davridagi ruhiy kasalliklar; 

7.  Miyani qon bilan ta ’minlanishining buzilishi; 

8.  0 ‘tkir  yuqumli  kasalliklar  (gripp,  yuqori  nafas  

yo‘llarining  yallig‘lanish  kasalliklari); 

9.  0‘tkir    nurlanish    kasalligi;10.Homiladorlikning 

1,2,9    oylik  davri;11.  Stomatitlar;12.0‘sma  

kasalliklarini 

 

nur 

bilan 

 

davolash 

jarayonida.Omburlar    yordamida    tish    olish  

operatsiyasi Tish  olish uchun  maxsus  asboblar  — 

omburlar  va    elevatorlar  qollaniladi.    Omburda  

quyidagi  qismlar  farqlanadi:  tish  tojini yoki ildizini 

tishlab  ushlab    oluvchi  qismi  tishlari:    shifokor 

qo‘llari bilan  ushlash  uchun  tutqichlar.  Tishlrning  

anatomik  tuzilislariga,  guruhlariga  va  qaysi  jag‘da 

joylashganliklariga    qarab  omburlar    turlicha  

boladi.Agar tishning  toj  qismi  yemirilib,  ildiz  qismi  

qolgan  bo'Isa  elevatorlar  yordamida    olinadi.  

Elevatorlar  uch  qismdan    iborat:  ishchi    qismi,  

biriktimvchi  qismi  va  tutqichi.Tish  olish  vaqtida  

milklami  yirtilib  ketishini  oldini   olish va  ombur  

tishlami  milk  tagiga  surib  kiritishni  osonlashtirish 

uchun      yum  shoq    to‘qimalarn  i    tish      ildizidan  

---

ajratish dan  boshlanadi.  Buning  uchun  tish  aylana  

boglam ini  ildizdan, milkni  esa  alveola  suyagidan  

silliqlovchi  asbob  (gladilka) yordamida  ajratiladi. 

Tish  olish  operatsiyasi,  m a’lum  tartibda,  ketma-

ket  bajariladigan    bosqichlardan    iborat.    Bular 

quyidagilar: 

---

 

1.  Omburni milk ostiga surib kiritish; 

2.  Ombur  yordamida  siqib  ushlash  (fiksatsiya); 

---

3. Tish ildizini o ‘z joyida siljitish (lyuksatsiya yoki 

rotatsiya); 

4.Tishni    yoki    tish    ildizini    sug‘urib    olish  

(traksiya).Lyuksatsiya  tish  ildizini  orol  yoki  dahliz  

tomonga    qaratib  ketma-ket    tebratma    harakat  

qildirish  yo‘li  bilan;  rotatsiya  tish  ildizini  o ‘z  o 

‘qi  atrofida  aylantirish  yo‘li  bilan  siljitish.Omburni  

tishga  qo‘yish Om bur tutqichlari  ochilib,  tishning  

tag  qismi  ombur tishlari  o‘qi  bilan  bir  chiziqda  

mos    keladigan    holda  joylanadi.  Ombur    tishga  

to‘g‘ri  o‘matilgach,  uning  tishlari  olinadigan tish  o 

‘qi    bo‘ylab    yo‘naltirib,    milk    ostiga    kiritiladi.  

Omburga  bosim    yanada    oshirilib,    chuquixoqqa  

ildiz    bilan    alveola    suyagi  chetigacha  

boriladi.Olingan  tishni    ombur    yordamida    siqib 

ushlash  (fiksatsiya)Ombur  yordamida  tish  shunday  

mahkam  siqiladiki,  tish va ombur bir butun yagona 

sistemani hosil qilishi kerak. Ammo siquvchi  kuch  o 

‘ta  katta  bolmasligi  lozim.  Aks  holda,  kariyes bilan  

yemirilgan    tish    parchalanib    ketishi    mumkin.  

Kuchsiz  siqilganda    esa    ombur    siljib    ketishi  

mumkin. 

Tishni  o‘z  o‘rnida  siljitish lyuksatsiya yoki rotatsiya 

harakatlari    yordam  ida    bajariladi.    Bu    bilan    tish  

ildizi  atrofidagi bog‘lam lardan  uzish  yo‘li  bilan  

---

peridonitning 

 

qarshiliginiyengish. 

Rotatsiya 

harakatini bir ildizli tishlarda qo‘llash mumkin.  

Bunda tishni o ‘z o ‘qi atrofida  15°—20°C ga burish 

kerak bo‘ladi. Ko‘p  ildizli tishlami  mayatniksimon  

harakat bilan  qo‘zg‘atiladi. Harakatning  hoshlanishi  

kuchsizroq    bo‘lib,    asta-sekin    amplituda    oshirib  

boriladi.  Pastki  jag‘  tishlami  o ‘midan  siljitilganda 

birinchi    harakat    til    tomonga    qaratib  

bajariladi.Tishni  sug‘urib  olishTish  o ‘z  o ‘midan  

barcha  bog‘lamlardan  uzib  ozod  qilingandan  keyin  

sug‘urib  chiqariladi.    Tish    rotatsiya  va  traksiya 

harakatlari  bilan  amalga  oshiriladi.    Qaysi  tishni 

olinishiga qarab shifokoming  va  bemorning  holati  

har  xil  bo‘ladi.Tishlaming  ildizlarini  olish Ildizlami 

maxsus omburlar va elevatorlar  yordamida olinadi. 

Elevatorlaming bir  necha  xillari  mavjud.  Elevator  

yordamida  ildiz    olish  richag  prinsipiga  asoslangan.  

Elevator yordamida tish olish  uchun  chap  qo‘lning  

ko‘rsatkich    barmog‘i    yordamida  alveola    o  ‘sig‘i  

ushlanadi,    o  ‘ng    qo‘ldagi    elevatorning    ishchi 

qismini  olinadigan  ildiz  periodontal  yorig‘iga 

kiritiladi. Elevatomi 0,4—0,6  sm  kiritgandan  so‘ng,  

richagsimon    harakat    yordamida  ildiz    surib  

chiqariladi.    Molyar    tishlar    ildizlarini    olishdan  

avval,  ildizlami  bir-biridan  fissur  bor  yordamida 

ajratiladi.  So‘ng to‘g‘ri elevator  yordamida  ildizlar  

---

birin-ketin  sug‘uriladi.Tish  olingan joydagi  yaraga  

ishlov    berish  Olingan    tish    yoki    ildiz    to  ‘liq  

olinganligiga    ishonch    hosil  qilish    maqsadida  

yaxshilab  ko‘zdan  kechiriladi.  Olib  tashlangan tish  

katagida  taftish  o ‘tkazish  zarur.  Taftishning  aw al  

alveola katagi  devorida,  so‘ng  tubida  kichik  yoki  

o  ‘rta    jarrohlik  qoshiqchasi  yordamida  amalga 

oshiriladi. Bu yerda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

granulyatsion    to  ‘qimalarda    katak    ichiga  tushib 

qolgan  suyak  sinishlari,  maydalanib  ketgan  ildiz  

qoldiqlari  izlanadi  va  olib    tashlanadi.    Yuqori 

molyarlari olingandan so‘ng, alveola katagini  taftish 

qilish  ehtiyotkorlik  bilan  amalga  oshirilishi  kerak.  

Aks    holda,    yuqori    jag‘    bo‘shlig‘ining    tubi  

perforatsiyasi  sodir    bo‘lishi    mumkin.Tish    katagi  

atrofidagi  yumshoq  to ‘qimalar  holati  tahlil qilinadi.  

Osilib  qolib,    qayta  tiklanishga  shubha  bo‘lgan 

laxtaklar kesib olib tashlanadi.  Katta yirtilgan yaralar 

bo‘lsa,  ular chetiga ingichka  ketgut chok qo‘yiladi. 

Natijada  tish  katagidagi  ortiqcha  qon    ketishi    to 

‘xtaydi.Steril    marlyali    tam  ponlar    yordamida  

alveola  katagi devorlarini  bir-biriga  yaqinlashtirish  

maqsadida  bosiladi  va tamponni  15—20  daqiqaga  

tishlab    turish    tavsiya    etiladi.Bemorga    15—20  

daqiqa    o  ‘tirib    turish    tavsiya    etiladi.    Shifokor 

tamponlami  olib  tashlab,    qon  ketmayotganligiga 

---

iqror  bolganidan  so‘ng,    bemorga    ruxsat    beradi.  

Bemorga  2  soat  ovqatlanmaslik, issiq yoki  sovuq 

ovqatlami  iste’mol qilmaslik tavsiya etiladi.Olingan  

tishlaming  о ‘mi,  asoratsiz  bitganda,  bu  jarayon 

deyarli  og‘riqsiz  kechadi  va    12—14  kun  ichida 

tekisgranulyatsiya bilan  qoplanib,  1—4  oy  ichida  

to ‘liq  bitadi. 

 

Tish  olish  operatsiyasi  asoratlari 

Tish  olish  operatsiyasini  amalga  oshirish  jarayonida 

umumiy va  mahalliy  asoratlar kuzatilishi  mumkin.  

Umumiy asoratlarga qisqa  hushdan  ketish,  kollaps  

va    ayrim    holatlarda    shok    holati  paydo    bolishi  

---

mumkin.Mahalliy    asoratlar  yuzaga    kelish    davriga  

qarab    tish    olish    ope-ratsiyasi  jarayoni  vaqtida  va 

operatsiyadan  keyingi  davrlarga  bo'linadi.Qisqa  

muddatli    hushdan    ketish  Bemordagi    kuchli    his-

hayajon,  qo‘rquv  va  noturg‘un  asab tizimi  sabab  

bo'lishi    mumkin.    Bunda    bem  or    terisi    oqaradi 

terlaydi,  hushini  yo‘qotadi,  pulsi  sekinlashadi.    Bu 

holda  muolajani  to‘xtatish,    bemor  boshini 

engashtirish yoki uni gorizontal holatga keltirib, erkin  

nafas  olishni  ta’minlash  zamr.  Bemorga novshadil 

spirtini    hidlatish  va    yurak    faoliyatini 

aktivlashtiruvchi  tadbirlami o‘tkazish  kerak.  Buning  

uchun    teri    ostiga    10%    li    kofein  benzoat  natriy  

yuboriladi.    Agar    tish    olish    operatsiyasi  

tugallanmagan  bolsa,    operatsiya  boshqa    kunga  

qoldiriladi.Kollaps   —  kishi  hayotini  xavf  ostida  

qoldiradigan  og‘ir holat.  Kollapsda arterial va venoz 

qon bosimi keskin kamayadi. Markaziy  asab  tizimi  

faoliyati  susayadi,  moddalar  almashinuvi buziladi,  

qon  tomirlari  devorining  tonusi  to ‘satdan  susayadi. 

Kollaps  —  ko‘p  qon  ketganda,  jismoniy  va 

emotsional holsizlanish,o‘tkir yuqumli kasalliklarda,  

zaharlanislilarda  kuzatiladi.    Kollapsda  bemoming  

to‘satdan  rangi  о ‘chib,  badani  ko‘karadi,  sovuq ter  

bosadi,  nafasi yuzakilashadi,  pulsi  susayadi,  sistolik  

arterial bosim  pasayib,  60—50  mm  simob  ustuniga  

---

teng  bo‘ladi.Bemomi  kollaps  holatidan  chiqarish  

uchun  uni  gorizontal holatiga  keltiriladi,  mushak 

orasiga  1  %  li  kordiamindan  1  ml,1  %  li  metazin  

1  ml,  ten ostiga 20  %  li  kamfora  eritmasidan 2 ml 

yuboriladi. 

TISHNI    OLISH    OPERATSIYASI    PAYTIDA  

YUZAGA  

KELADIGAN  ASORATLAR 

1. Olingan tishning va tamponning qon laxtalari nafas 

yo‘liga tushib qolishi hatto asfeksiya holatini keltirib 

chiqarishi  mumkin.  Bemorda    yo‘tal    xuruji  

boshlanadi.    Bemorni    tezda    rentgen  tekshiruvidan  

o‘tkazib,    pulmanolog    shifokor    bilan    birgalikda 

davo  rejasi  tuzilishi  va  yordam  ko‘rsatishi  kerak  

bo‘ladi.2.  Alveolalar    o‘siq  yoki  jag‘laming    bir  

qismini    olinayotgan  tish    bilan    birga    qo‘porib  

chiqish.3.    Pastki    jag‘    sinishi    kam    uchraydi.  

Bunday  asorat jag‘da patologik jarayon  kechayotgan  

bo‘lsa    sodir    bo  ‘ladi    (o‘smalar,osteomiyelit,  

tuberkulyoz,  sifilis).  Agar  tish  olish  operatsiyasi 

uslubi  buzilib,    qo‘pol  harakat    qilinsa  ham  jag‘  

sinishi mumkin.4. Pastki jag‘ning  chiqishi.  Og‘iz  o 

‘ta  katta ochilsa va unga vertikal  bosim  bilan  ta’sir  

ko‘rsatilsa  sodir  bo‘lishi  mumkin. Shunday  asorat  

sodir  bo‘lmasligi    uchun    chap    qo‘l    barmoqlari 

---

yordamida  pastki jag‘  mahkam  ushlab  turiladi.5. 

Tish  ildizlarini  atrof yum shoq  to‘qim alariga  surib 

chiqarish.  Tish  ildizlarini  olish  texnikasini  qo‘pol  

ravishda  buzilishi,    elevatordan    noto‘g‘ri  

foydalanish,  noto‘g‘ri  kuch ishlatishi oqibatida  kelib  

chiqadi.Qon ketish sabablari mahalliy va umumiy b o 

‘lishi  mumkin. Mahalliy  sabablar tish  olish vaqtida  

alveola    o  ‘sig‘ini,    yumshoq  to‘qimalami    kuchli  

jarohatlash,    granulyatsiya    to‘qimasining  qolib  

ketishi;    um  umiy    sabablarga    qon    ivishi  

jarayonining  buzilishi    bilan    kechuvchi    qon  

kasalliklari    yoki    qon-tomir  tuzilishini    buzilishi  

bilan  kechuvchi  kasalliklar  kiradi.Qon ketayotgan 

joyni aniqlash maqsadida  og‘riqsizlantirish usulini o 

‘tkazgandan    so‘ng,    tish    katagi    va    atrof    to 

‘qimalami taftish   o‘tkaziladi   va  qon  laxtalaridan  

tozalanadi.Qon 

ketish 

sabablari 

 

aniqlanib  

to‘xtatiladi.Alveolit  kasalligi.    Bu  kasallik  olingan 

tish katagi devorlarini, infeksiya  tushishi  va  travma  

oqibatida 

to‘qimalami  reaktivligini  pasayishi  

natijasida  hosil  bo' ladigan  yallig‘lanishdir.  Uning 

sabablari  quyidagilardan  iborat  bo‘lishi  mumkin: 

a)  tish  olish  paytida  alveola  katagi  devorlarini  va  

kataklararo to ‘siqni  o ‘ta  maydalanib  ketishi; 

---

b) milk va shilliq qavatlami operatsiya paytida ezilib,  

yirtilib ketishi  natijasida  alveola  suyagini  ochilib  

qolishi; 

v)  tish  olingandan  keyin  ildizlararo  yoki  tishlararo  

suyak to ‘siqlarini  katakni  o ‘tkir  qirrali  devorlarini  

ortiqcha    joylari  olib    tashlanmaganligi    va  

tekislanmaganligi; 

---

 

g)  elevator  va  kachavalar  bilan  alveola  suyagiga  

kuchlijarohat 

yetkazilganligi;d) 

tish 

 

olish  

operatsiyasini    uzoq    va    travmali    kechganligi;e)  

olingan tish katagida infeksiyani bo‘lishi  (o‘tkir yoki  

xuruj  qilgan    periodontit,    asoratlangan,    parodontit  

---

va    boshqalar);j)    kechirilgan    somatic    kasalliklar  

oqibatida    organizmning  umumiy    reaktivligining  

pasayganligi.Bemor  olingan  tish  o ‘midagi  doimiy,  

kuchli,quloq-chakka 

sohalari 

va 

boshning 

yarmigacha tarqaluvchi og‘riqdan,  umumiy holatini 

yomonlashganligidan,    holsizlikdan  hamda  tana 

harorati  oshganligidan    shikoyat    qiladi.    Og‘riqni  

kuchliligidan  bemomi ovqatlanishi o ‘ta qiyinlashadi,  

uyqusi buziladi.  Bemor og‘zidan qo‘lansa  hid  kelib  

turadi.Olingan    tish    katagida    qon    laxtaklarining  

faqat  qoldiqlarini topish mumkin,  uning  devorlari  

kulrang  karash bilan  qoplangan.Atrof  shilliq  qavati  

qizargan,    shishgan,    palpatsiyalanganda  og‘riydi.  

Jag‘osti    limfa    tugunlari    kattalashgan.    Yuz  

yumshoq to ‘qimalari  shu  sohada  shishgan  bolishi  

mumkin.YUQORI  JAG‘SUYAGI  Kalla  skeletining 

yuz qismiga kimvchi juft suyak jag‘ suyagi  deyiladi. 

Bu suyakning tanasi va to‘rtta o‘sig‘i bor. 0 ‘siqlari: 

peshona,  yonoq,  tanglay,  alveola.  Yuqori  jag‘ 

tanasining ichida havo saqlovchi b o ‘shliq bor, ushbu 

b o ‘shliqni Gaymor bo‘shlig‘i deb ataladi. Gaymorov 

bo‘shlig‘i 15—20 yoshlarda to‘liq shakllanib bo‘ladi 

va  u  o‘rtacha 3  sm1  ega bo‘lib,  yuqori 4,5,6  tishlar 

sohasida  joylashadi.  Yuqori  jag‘da  4  ta  yuza 

farqlanadi:  yuqori  tomondan  ko‘z  kosasiga  qaragan 

yuza, oldingi tomondan yuzga qaragan yuza, medial 

---

bumnga qaragan  yuza va orqa tomondan chakka osti 

yuzasi  chegaralab  turadi.  Ko‘z  kosasiga  qaragan 

yuzasida  ko‘z  kosasi  ostidagi  egat  bor,bu  egat  ko‘z 

kosasi ostidagi kanalga aylanadi. Yuqori jag‘ tanasini 

tesliib o‘tadigan bu kanal shu tananing yuzga qaragan 

yuzasiga  ko‘z  kosasi  ostidagi  teshik  bilan  ocliiladi. 

Bumnga  qaragan  yuzasida  ham  teshik  bor.  Gaymor 

kanaliga  olib  kiradigan  shu  teshikdan    oldingi 

tomonga tikka o‘tuvchi ko‘z yoshi egati bor, ana shu 

egat    bumn  ko‘z  yoshi  kanalining  hosil  bo‘lishida 

qatnashadi.Suyak  tanasidan  to‘rt  tomonga  to‘rtta 

o‘siq  ketadi.  Peshona    o‘sig‘i  peshona  suyagiga 

birlashadi,  yonoq  o‘sig‘i  yonoq  suyagi    bilan 

birlashadi.Alveola  o‘sig‘i  past  tomonga  qaragan 

bo‘lib    unda  tishlaming  ildiz  kataklari  joylashadi. 

Tish ildizlari ushbu  kataklarga kirib turadi. Tanglay 

o‘sig‘i o‘zaro tutashib qattiq  tanglayning oldingi 2/3 

qismini tashkil etadi. 0 ‘ng va chap  tanglay o‘siqlari 

tutashganida  chok  hosil  qiladi.  Chokning  oldingi  

tomonida kurak tish teshigi ko‘rinib turadi va kanalga 

davom  etadi.  Yuqori  jag‘da  bumn  bo‘shlig‘i  va 

Gaymorov  bo‘shlig‘i    bo‘lganligi  uchun  nozikroq 

ko‘rinadi,  lekin  shunga  qaramay,  chaynash  vaqtida 

hosil  bo‘lgan  chaynov  bosimiga  qarshilik    ko‘rsata 

oladi.  Yuqori  jag‘ning  bunday  chidamliligi  undagi  

zich  suyak  moddasidan  iborat  kuchli  ustunlaming 

---

borligidir.Ustunlami 

kontrforslar 

deb 

ataladi. 

Kontrforslar ovqatni uzib  olish va chaynashda kelib 

chiqadigan  kuchli  zo‘riqishlami  jag‘  bo‘ylab 

taqsimlab,so‘ngra 

kalla 

skeletining 

boshqa 

suyaklariga zatadi. Yuqori jag‘ kontrforslari to ‘rtta: 

burun-peshona,  yonoq, tanglay, qanot-tanglay. 

PASTKI  JAG‘  Pastki  jag‘  suyagi  kalla  skeletining 

yagona  harakatlanadigan    suyagi.  Pastki  jag‘  ikki 

qismdan tashkil topgan: tana va o‘siqlar.  Pastki jag‘ 

embrional  davrda  ikkita  yarim  bo‘laklardan  iborat  

bo‘lib, bola 1 yoshga to‘lganida bitishi tugallanadi va 

u  toq  uyakka  aylanadi.  Suyak  tanasining  yuqori 

qismida alveola o‘sig‘i bo‘lib, unda alveola kataklari 

joylashgan.Pastki  jag‘da  ikkita  o‘siq    farqlanadi. 

Orqada  joylashgan    o‘siq  bo‘g‘im  o‘sig‘i,  oldingi 

o‘siq  toj  o‘sig‘i  deyiladi.  Pastki  jag‘    shoxlaiining 

ichki  yuzasida  pastki    jag‘  teshigi  bor,  pastki  jag‘  

kanali  shu  teshikdan  boshlanadi.davomida  doimiy 

ravishda o‘zgarib boradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda 

burchak  140°  ga,  tishlar  chiqqanidan  so‘ng  130°— 

138°  ga  teng  bo‘ladi,  yoshi  ulg‘ayib  tishlari  tushib 

ketganda  esa  burchak  yana  kattalashadi.Pastki 

jag‘ning  yuzasi  g‘adir-budir  bo‘ladi,  sababi,  ushbu 

g‘adir-budirliklarga  chaynov  muskullari  birikadi. 

Pastki jag‘ o ‘zining tuzilish xususiyatiga ko‘ra tashqi 

ta’sirlarga  chidamlidir,  shuning  uchun  ham  yuqori 

---

jag‘ga  nisbatan  pastki  jag‘ning  deformatsiyasi  kam 

uchraydi. 

 

Mavzu:Surunkali yiringli otitlar 

Reja: 

1.Eksudativ otit vositasi 

2.Otitlarning alomatlari va belgilari 

3.Otitni tashxislash 

4.Otitni davolash 

Otit — quloqning yallig’lanishidir. Kasallik 

surunkali yoki o’tkir, yiringli yoki kataral bo’lishi 

mumkin. Patologik jarayonning jiddiyligi butunlay 

mikroorganizmlarga bog’liq va bunda inson 

immunitetining holati juda katta rol o’ynaydi. 

---

 

Statistik ma’lumotlariga ko’ra, barcha 

otorinolaringologik kasalliklarning 30% otitning 

o’tkir shaklidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar 

kattalarga qaraganda bu kasallikka ko’proq duchor 

bo’lishadi. Uch yoshgacha bo’lgan bolalarning 80% 

o’rta otit bilan hech bo’lmaganda bir marta 

kasallanishgan. 

Eshitish organini yallig’lantirib, otitga olib 

keladigan mikroblarga: 

Pnevmokokklar; 

Streptokokklar; 

Stafilokokklar; 

---

Gemofil tayoqchalari va boshqa mikroorganizmlar 

kiradi. 

Har qanday quloq yallig’lanishi o’ta xavflidir va 

kasallik alomatlari (quyida ta’riflangan) 

kuzatilganda shifokorga murojaat etishingiz kerak. 

Eksudativ otit vositasi 

Havoning o'zgarmasligi va eshitish naychasining 

shishishi sharoitida aseptik yallig'lanish qon 

tomirlarining devorlari orqali chiqariladigan seroz 

ekssudat to'planishi bilan birga bo'lishi mumkin. 

O'tkir o'rta serezit otit tez-tez surunkali bosqichga 

o'tib, semptomatologiyani yo'qotadi, ammo 

infektsion florani rivojlanishi bilan yiringli 

bosqichga o'tadi. O'rtacha seroz otit bunday belgilar 

bilan o'zini namoyon qilishi mumkin: 

boshida og'irlik hissi; 

bosh aylanishi; 

quloqlarda og'ir og'riq; 

eshitish qobiliyatining buzilishi (ko'payishi mumkin, 

lekin ba'zan takomillashtirish davrlari bilan birga 

bo'lishi mumkin); 

shovqin, boshni burish paytida quloqdagi 

suyuqlikning suyuqlashishi hissi; 

---

quloq qulog'i singan bo'lsa, quloqdagi shaffof yoki 

aniq bo'lmagan suyuqlik paydo bo'lishi. 

Pufak otitlar ommaviy axborot vositalari 

Yuqtirishning o'rta va o'rta bo'shlig'iga kirib borish 

eng yorqin simptomologiya bilan ifodalangan o'tkir 

yiringli otitga olib keladi. Ushbu patologik jarayon 

yoyilib boradi va agar otit vositasi bilan davolanish 

vaqtida boshlanmasa, eshitish burunlari, labirint, 

periosteum va boshqalar ta'sir qilishi mumkin. 

Markaziy quloqning yiringli otitlarini quyidagi 

belgilar bilan aniqlash mumkin:pulsatsiyalashgan 

xarakterdagi quloqdagi o'tkir og'riq, tegib borishi, 

harakatlari bilan kuchayishi;ma'bad, jag', orbitadagi 

og'riqni tarqalishi;tana haroratining 

ko'tarilishi;holatning umumiy yomonlashishi;parotid 

limfa tugunlarini ko'paytirish; 

eshitish qobiliyatining yo'qolishi; 

quloqdagi shovqin. 

Kasallikning bu shakli bilan yupqalashtirilgan 

membrananing mustaqil kashfiyoti yiringli 

moddalarning chiqishi bilan amalga oshirilishi 

mumkin. Shu bilan birga, bemorning salomatligi 

holati yaxshilanadi, og'riq paydo bo'ladi va harorat 

kamayadi. Timpanik septumning buzilishi keyingi 

---

(bir necha hafta ichida) sodir bo'ladi, ammo kasallik 

surunkali davrga o'tib bo'lganda bunday bo'lmasligi 

mumkin 

 

OTITNING ALOMATLARI VA BELGILARI 

O’rta o’tkir otit mavjudligini bildiradigan alomatlar 

quyidagilardan iborat: 

Quloqdagi kuchli og’riq; 

Isitma; 

1-3 kundan so’ng quloq kanalidan yiring oqishi. 

Yiring chiqib ketganidan keyin bemorning ahvoli 

yaxshilanadi, tana harorati pasayadi, og’riq sezilarli 

darajada kamayadi yoki yo’qoladi.Yiring quloq 

nog’ora pardadagi hosil bo’lgan tirqishdan chiqadi. 

Kasallikning bunday natijasi ijobiy hisoblanadi va 

to’g’ri davolash bilan quloq nog’ora pardasi eshitish 

qobiliyatiga ta’sir qilmasdan asta-sekin tiklanadi. 

---

Kasallikning salbiy rivojlanishi bu yiringning chiqib 

ketishi iloji yo’qligi va bu yiringning bosh suyagi 

ichiga tarqalib ketishi mumkinligi bilan xavflidir. 

Bunday otit menengitga, shuningdek miya 

abstsessgia sabab bo’la oladi. Bunday daxshatli 

oqibatlarning oldini olish uchun otitning birinchi 

alomatlari bilan maslahat va davolanish uchun 

otorinolaringologga murojaat qiling. 

Yallig’lanishning joylashuviga qarab tasniflanishi: 

Tashqi otit; 

O’rta otit; 

 Ichki otit. 

Ko’pincha tashqi otit kasalligi suzuvchilarda 

rivojlanadi. Yallig’lanish tashqi quloq yo’lining yoki 

quloq suprasining shikastlanishi tufayli boshlanadi. 

Himoya qavatining buzilishi o’sha joyga patogen 

mikroorganizmlarning tushishiga va ko’payishiga 

olib keladi, keyin bu joyda furunkul hosil bo’ladi. 

Agar tegishli davolash amalga oshirilmasa, tashqi 

otit og’ir shaklga o’tadi va yallig’lanish quloq yon 

paylari va suyakka o’tadi. Bunday hollarda bemorda 

kuchli lo’qillovchi og’riq, quloqning shishishi va 

tana haroratning o’rtacha darajada ko’tarilishi kabi 

alomatlar kuzatiladi. 

---

O’rta otitda yallig’lanish jarayoni quloqning nog’ora 

pardadan keyin joylashgan o’rta quloqning havo 

yo’li bo’shlig’iga tarqaladi: nog’ora bo’shlig’i, 

eshitish naychasi va mastoid o’simtaga. 

O’rta otit ko’pincha kataral shakldan yiringli shaklga 

o’tadi.O’rta quloqning o’tkir kataral otitlari O’RVI 

(shamollash) ning asorati sifatida ham shakllanishi 

mumkin, bu patogen infektsiyaning nog’ora 

bo’shlig’iga kirganidan so’ng yuzaga keladi. 

Dastlabki bosqichda eshitish darajasi pasayishi, 

quloqda shovqin eshitilishi mumkin, ammo harorat 

normal yoki biroz ko’tarilgan bo’ladi. 

Agar bu alomatlar e’tiborga olinmasa, unda kataral 

otit yanada rivojlanib, birdaniga kuchli isitma va 

quloqdagi og’riq bilan namoyon bo’ladi. Og’riq 

keyinchalik ko’zga, bo’yinga, tomoqqa yoki 

tishlarga tarqalishi mumkin. Bunday otitni davolash 

uchun faqatgina infektsiyani bartaraf etish kerak, 

buning uchun esa tezda shifokorga murojaat qilish 

kerak. 

O’rta quloqning o’tkir yiringli otiti —  bu 

kasallikning o’tib ketgan kataral shaklidir. Kasallik 

nog’ora pardasining yorilishi va yiringning chiqib 

ketishi, keyin esa tana haroratining pasayishi bilan 

kechadi. Davolash infektsiyaga qarshi kurashish 

---

bilan birga, faqatgina shifokor tomonidan bajarilishi 

mumkin bo’lgan quloqdan doimiy ravishda yiringni 

chiqarib tashlashni o’z ichiga olishi kerak. 

Bundan tashqari, yiring har doim o’z-o’zidan chiqib 

keta olmaydi. Agar quloqning nog’ora pardasi juda 

mustahkam bo’lsa, uni teshish uchun jarrohlik talab 

qilinadi. Ushbu amaliyot «parasentez» deb ataladi va 

mahalliy og’riqsizlantirish yordamida amalga 

oshiriladi: eng qulay nuqtada maxsus vosita bilan 

teshik hosil qilinadi va yiring butunlay chiqib ketadi. 

Yiring chiqib ketgach, nog’ora parda qayta tiklanadi 

va eshitish sifati buzilmaydi. 

 

O’rta quloqdagi o’tkir otit davolanmasa, yiring bosh 

suyagi ichiga tarqaladi. Natijada ichki otit 

rivojlanadi, u vestibulyar apparatga ta’sir qiladi, bu 

miyaning abstsessiga va hech bo’lmaganda qisman 

yoki to’liq eshitish qobiliyatini yo’qotilishiga sabab 

bo’ladi. Shuning uchun otitning dastlabki alomatlari 

kuzatilganda quloqqa hech narsa tomizmasdan yoki 

spirtli yoki boshqa antiseptiklar bilan tampon 

qo’ymasdan, darhol shifokorga borishingiz kerak! 

OTITNING KELIB CHIQISHI SABABLARI 

---

Har bir LOR-kasalliklar ko’p miqdorda shilliq ishlab 

chiqarish bilan birga kechadi. Shilliq miqdori 

ko’payib borayotgani sayin ko’ngilsiz vaziyatlarda 

shilliq Evstaxiy kanali ichiga kirib qoladi va nog’ora 

bo’shlig’ining ventilyatsiyasini buzadi. Nog’ora 

bo’shlig’i hujayralari yallig’lantiruvchi suyuqlik 

ajratib chiqara boshlaydi. Evstaxiy kanalining tiqilib 

qolishidan tashqari, odatda mahalliy mikrofloraning 

bir qismini tashkil etuvchi patogen 

mikroorganizmlar ham yallig’lanishning 

kuchayishiga hissa qo’shadi. 

Otitning sabablari quyidagilardir: 

Boshqa LOR organlaridan infektsiyaning kirishi — 

boshqa infektsion-virusli kasalliklarning 

asoratlanishi;Burunning turli kasalliklari, jumladan 

uning sinuslari va halqumning. Bunga rinitning 

barcha turlari, burun ichki devorining qiyshayishi va 

bolalarda — adenoidlar kiradi;Quloq suprasi 

jarohatlari;Sovqotish va immunitetning pasayishi. 

OTITNING ASORATLARI VA OQIBATLARI 

Otitda faqat quloqning og’rishi kuzatilsada, bu 

kasallik to’gri davolanmasa yoki umuman davolash 

olib borilmasa, u bilan bog’liq bo’lgan asoratlar juda 

ko’p boshqa a’zolarga ta’sir qilishi mumkin. Otit 

kasalligiga e’tibor bermaslik o’ta daxshatli 

---

oqibatlarga — pastki jag’ suyagining chirishi, so’lak 

beziga ta’sir qilishi va ko’pincha nogironlikka olib 

keladi.Ammo otitni undan ham xavfliligi — bu 

kasallikni aniqlash har doim ham oson emasligidir. 

Misol uchun, ayrim hollarda kasallik quloqlardagi 

og’riq bilan kechmaydi. Ko’pincha otit sababli 

oshqozon-ichak trakti faoliyati buziladi. Buning 

sababi shundaki, qorin bo’shlig’i va quloq bitta nerv 

bilan o’zaro bog’liq. Shuning uchun otit davrida, 

ayniqsa bolalarda, qorin damlanishi, qusish, ich 

qotishi mumkin. Ba’zida bu alomatlar kuzatilganda 

appenditsitdan shubhalanish mumkin, bu holatda 

jarrohga murojaat qilinadi.Ammo yosh bolalarda 

quloq yallig’lanishi kasalliklarini tashxisi har doim 

LOR shifokori tomonidan amalga oshirilishi 

kerak.Agar ona bolaning faqat oshqozon-ichak trakti 

faoliyatining buzilishini aniqlasa va davolashni 

mustaqil davom ettirsa, u holda otit yanada jiddiy 

kasallik — otoantritga aylanishi mumkin. Bu 

yiringni quloq orqasiga o’tishidir, bunda mavjud 

yallig’lanishga yana boshqa yallig’lanish qo’shiladi, 

natijada quloqlarda shish paydo bo’ladi va harorat 

yanada yuqoriroq ko’tariladi. Bu asorat kasallik 

boshlanishining keyingi kunlarida ham, bir oydan 

keyin ham yuz berishi mumkin. Agar otitning bu 

belgilari ham aniqlanmasa, unda bir necha oy ichida 

---

meningit rivojlanadi, shuning uchun bu kasallikka 

jiddiy e’tibor berish kerak.Otitning boshqa keng 

tarqalgan asoratlariga kasallikni surunkali bosqichga 

o’tishi, vestibulyar apparatning shiksatlanishi va 

karlik kiradi.Bundan tashqari, otitning asoratlari 

quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:Menengit va 

boshqa bosh suyak ichi asoratlari (miya abstsessi, 

entsefalit, gidrotsefaliya) — otoantritdan keyingi 

bosqich, agar chora-tadbirlar o’z vaqtida 

bajarilmasa;Yuz nervlarning parezi;Nog’ora 

pardaning yorilishi va quloqni yiring bilan tiqilib 

qolishi;Xolesteatoma  o’simtaga o’xshash kista 

shaklida hosil bo’lgan epiteliya va keratindan iborat 

kaspulasimon o’smani quloq kanaliga tiqilib 

qolishi;Mastoidit — mastoid o’smaning 

yallig’lanishi, bu o’rta quloq ichidagi eshitish 

suyakchalarini shikastlashga olib keladi;Oshqozon-

ichak trakti faoliyatining buzilishi qorin damlashi, 

qayt qilish, ich ketishi;Eshitish qobiliyatiningning 

pasayishi yoki butunlay karlik.Surunkali otitni 

davolash juda qiyin va kasallik hayot sifatini 

sezilarli darajada yomonlashtiradi eshitish buziladi, 

quloqlarda doimo yallig’lanish jarayoni va yiring 

paydo bo’ladi. Ko’pincha kattalardagi surunkali 

otitni davolash uchun konservativ usullar yetarli 

emas va jarrohlik amaliyoti talab qilinishi mumkin. 

---

OTITNI TASHXISLASH 

Malakali shifokor maxsus vositalarsiz va 

innovatsion texnologiyalarsiz o’tkir otitni aniqlay 

oladi. Kasallik eshitish kanalining oddiy tekshiruvi 

va otitni tashxislash uchun bosh reflektori 

(markazdagi tuynukli ko’zgu) yoki otoskop 

yordamida aniqlanadi. 

TASHQI OTIT QANDAY TASHXISLANADI? 

Tashqi otitda shifokor quloq suprasining terisini, 

eshitish kanalining kengligini va undagi ajralmalarni 

e’tiborga oladi. Agar tashqi quloq kanali toraygan 

bo’lsa, ayniqsa nog’ora parda ko’rinmaydigan 

darajada bo’lsa, teri qizargan va quloq ichida suyuq 

ajralmalar ko’rinsa, bu shifokorga «tashqi otit» 

tashxisini qo’yishga imkon beradi. 

O’RTA OTIT QANDAY TASHXISLANADI? 

O’tkir otitga ham tashxis tashqi ko’rik orqali 

qo’yiladi. Shifokor ushbu kasallikning ayrim o’ziga 

xos belgilarini tekshiradi: qizarib ketgan nog’ora 

parda, uning harakatchanliginining kamayishi va 

yoriq mavjudligiBu alomatlar osongina tekshirilishi 

mumkin — bemor og’zini ochmasdan yonoqlarini 

shishiradi. «Quloqlarni shishirish» — Valsalva 

manevrasi deb ataladigan usul, quloqdagi bosimni 

to’g’irlash uchun doimo sho’ng’uvchilar va 

---

g’ovvoslar tomonidan qo’llaniladi. Havoning 

nog’ora bo’shlig’iga kirib borishi bilan membrana 

sezilarli darajada bukiladi.Agar nog’ora bo’shlig’i 

suyuqlik bilan to’lgan bo’lsa, u holda hech qanday 

bukilish bo’lmaydi.Nog’ora parda yorig’i nog’ora 

bo’shlig’ida yiring to’lganidan so’ng yiringning 

chiqib ketishi natijasida paydo bo’ladi va uni 

qurollanmagan ko’z bilan ham kuzatsa bo’ladi. 

«ICHKI OTITNING TASHXISI» O’ZIGA XOS 

XUSUSIYATI: AUDIOMETRIYA 

Eshitishni maxsus apparatda tekshirish audiometriya 

deyiladi. Shuningdek, quloq ichidagi bosimni 

o’lchash — timpanometriya surunkali otitni 

tashxislash uchun ishlatiladi. 

Agar eshitish qobiliyati pasaysa, tez-tez bosh 

aylansa ichki otit (quloq labirintining 

yallig’lanishi)ga asosli shubha paydo bo’ladi. 

Bunday holatda audiometriyadan foydalaniladi va 

otorinolaringolog va nevrolog tekshiruvdan o’tish 

kerak bo’ladi. 

RENTGEN VA KOMPYUTER 

TOMOGRAFIYASI 

O’tkir otitda rentgenografiya kasallikning mavjud 

asoratlarini — og’ir miya yallig’lanishlari yoki 

mastoiditni tasdiqlash uchun ishlatiladi. Xavfli 

---

asoratlarga shubha mavjud bo’lsa, bosh miyaning 

tomirlari suyagining kompyuter tomografiyasi kerak 

bo’ladi.OTIT MUHITIDA BAKTERIYALAR 

FLORASINI ANIQLASH 

Otitda bakteriyalar ekish, birinchi qarashda, befoyda 

kabi ko’rinadi. Axir bakteriyalarni yetishtirish uchun 

vaqt kerak bo’ladi va tahlil natijasi faqat 6-7 kundan 

so’ng ko’rinadi, bu vaqtgacha davolash olib borilsa, 

kasallik tuzalib ketishi kerak. Ammo otitning barcha 

holatlari odatiy antibiotiklarni qo’llash bilan yechim 

topmaydi va agar shifokor qanday mikroorganizmlar 

otitni keltirib chiqarishini bilib olsa, u ma’lum dori-

darmonlarni belgilaydi. 

Quloqlarda noqulay his-tuyg’ular paydo bo’lganidan 

so’ng, hoh vaqti-vaqti bilan quloqlarning bitishi yoki 

og’rig’i bo’lsin, darhol to’g’ri davolanish uchun 

shifokor bilan maslahatlashish kerak. Aks holda, 

o’tkir otit surunkali shaklga o’tishi va nog’ora 

pardada chandiqlar, yupqaliklar, botiqlar qoldirishi 

mumkin, bu esa tez-tez yallig’lanishga duchor 

bo’lishga sababchi bo’lishi mumkin.Agar quloq 

og’rigan kunning o’zidayoq shifokorga murojaat eta 

olish imkoni bo’lmasa, siz qila oladigan yagona 

narsa bu og’riqni pasaytirishdir. Antigistamin 

preparatlar og’riq qoldirishga yordam berishi 

mumkin (ular tufayli quloq ichida bosim pasayadi va 

---

og’riq kamayadi). Agar og’riq juda kuchli bo’lsa, 

og’riq qoldiruvchi dorilar qabul qilish yordam 

berishi mumkin.Umuman olganda, tashqi otitni 

davolash uchun quyidagilar tayinlanadi:Antibiotiklar 

— norrofloksatsin (normaks), siprofloksatsin 

gidroxloridi (Siproks), rifamitsin 

(Otofa);Kortikosteroidli antibiotiklar — Kandibiotik 

(beklometazon, lidokain, klotrimazol, 

xloramfenikol), Sofradeks 

(deksametazon,framitsetin, 

gramitsidin);Antiseptiklar (Miramistin);Mikroblarga 

qarshi malhamlar — klotrimazol (Kandi), natamitsin 

(Pimafutsin Pimafukort) — agar tashqi otitning 

sababchisi zamburug’lar bo’lsa.Yaqinda 

tasdiqlangan, normal teri mikroflorasiga patologik 

ta’siri bo’lmagan, ammo zamburug’larga qarshi 

samarali bo’lgan «mupirosin» faol moddasini 

saqlagan malham ham o’z samarasini 

 

---

Mavzu:Bolalik yoshidagi kar-soqovlik va karlik 

Reja: 

1.Orttirilgan karlik 

2.Zaif eshituvchanlik 

3.Eshitish funksiyalari holati 

4.Kar 

va 

soqovlikni 

oldini 

olishEshitish  

qobiliyatining  turgun  pasayishi  tasnifmi  tuzishda 

quyidagilarga ahamiyat beriladi: 

1.Eshitish faoliyati buzilishining  darajasiga. 

2.Patologik  jarayonning  paydo  bo‘lish  vaqti  va 

rivojlanish tezligiga. 

3.Nutq rivojlanganligi  yoki yo‘qligi. 

4.Eshitish    qobiliyati    buzilgan    bolaning    yashash  

shart-sha-  

roiti. 

5.Bola  qanchalik  yomon  eshitsa,    shuncha    yomon 

gapiradi.6.Eshitish    qobiliyati    erta  yo‘qolsa,    nutq 

ham shunchalik og‘ir  

buziladi. 

7.    Nutqni  o‘stiradigan,    saqlab  qolishga  qaratilgan 

maxsus cho-  

---

ralar  qancha  erta  boshlansa,  bolada  nutqni  saqlab  

qolishga  sha-  

roit yaratiladi. 

Eshitish qobiliyati buzilishining asosan ikkita shakli 

ajratiladi: 

1.  Karlar. 

2.Zaif 

eshituvchi 

Ular ikki guruhga bo‘linadi: 

a)  nutqi yo‘q  karlar (kar-soqovlar); 

b)  nutqi  saqlangan  karlar  (ya’ni  karlik  keyinchalik,  

nutqi rivoj-  

langandan  keyin yuzaga kelgan). 

Kar-soqov bolalar. 

Soqovlik tug‘ma karlik yoki bolaning erta rivojlanish 

davrida  yuzaga  kelgan  karlik  tufayli  yuzaga  keladi.  

Nutq apparatining  periferik  qismida  yoki  markaziy  

qismida    hech    qanday  organik  o‘zgarishlar 

bo‘lmaydi.    Bola  eshitmagani  uchun  so‘zlarni 

taqqoslab  eshita  olmaydi;  eshitmagani  uchun  bor  

nutqi    ham    yo‘qolib    boradi.    Karlikning    tug‘ma  

shakli    kam    uchraydi.    Orttirilgan    karlikning  

sabablaridan  birinchi  o‘rinda  yuqumli  serebrospinal  

m  eningit    asosiy    o‘rinni    egallaydi.    Kar-soqov  

bolalar o‘qiydigan  maktabdagi  tekshirishlar  shuni  

---

ko’rsatdiki,  1600 bolalar ichida 72%meningitdan kar 

bo‘lib  qolganligi    aniqlangan.Nutqini  saqlab  qolgan 

kar bolalar. 

 Maktab  yoshida  yoki  bog‘cha  yoshida  kar  bo‘lib 

qolgan  bolalar  nutqi  ustida  maxsus  ish  olib  borilsa 

bolaning    nutqini    saqlab    qolish    mumkin,    agar 

bunday  ishlar olib borilmasa bola bor nutqini  ham   

yo‘qotadi.    Karlarda  eshitish  qobiliyati  butunlay 

yo‘qolmaydi,    ko‘pchiligida  ozgina  bo‘lsa  ham 

saqlanadi.    Kuchli  tovushni    ajratishadi,    ayrimlari  

qulog£ini  oldida  gapirganni    qabul    qilishadi.  

Orttirilgan  karlikda    eshitish  qobiliyati    qisman  

saqlanib    qolgan    bolalarni    quyidagi    guruhlarga  

bo‘lish mumkin. 

Biologik  nuqson  asosida  eshitish  analizatorining 

hayot  faoliyati  buziladi.Tovushni  qabul  qilmaslik,  

miya  po‘stlog‘iga  axborotni o‘tkazmaydi  va  atrof-

olamdagi  voqea-hodisalarni    salbiy    fikrda  qabul 

qiladi.  Soqovlik  ikkinchi  biologik  nuqson  bo‘lib,  

birinchi nuqsondan  kelib  chiqadi va  bola  ijtimoiy 

muhit 

bilan 

 

normadagi 

muloqot 

tiziminio‘rnataolmaydi.Tadqiqotchi 

olimlar:  

R.M.Boskis,LM.Solovev,T.V.Rozanova,L.I.Tigrano

va,  J.I.Shiflarning  isbotlashlaricha,    nutqning 

rivojlanmasligi    qator    salbiy    omillarni:    atrofni  

idroklash,    ko‘rgazmali    va  so‘zli  materialni    eslab  

---

qolish,    tafakkur    operatsiyalariningrivojlanishig 

xalaqit  beradi.Bunday  bolalarga    ta’lim    tizim  ini  

ilmiy    asosda    tuzib,    imkoni-  yat  yaratish  kerak 

Maxsus  maktablarda  odatda  eshitish  qobiliyatining  

buzilishi  bilan    birga    nutqi    ham    rivojlanmagan  

bolalar    yuboriladi.    Bolaning    eshitishi    qisman  

saqlanib    nutqi    rivojlanmagan    bo‘lsa,    keltirilgan  

tasnifga    qarab    ommaviy    maktabga    yuborib  

bo‘lmaydi. 

Aksincha,  eshitishning    pasayishi    og‘ir    darajada,  

bolaga    sharoit  tug‘dirish    tufayli,    nutqi    yaxshi  

rivojlangan  bo‘lsa,  uni  ommaviy maktabda o'qitish 

kerak.  Agar  eshitishning  pasayganligi  o‘z  vaqtida 

aniqlanmasa,    atrofdagilar  beparvo  bo‘lsalar,    ya’ni 

nutqni o‘stirish  ustida  faol  ish  olib  borilmasa,  yoki  

oilada    sharoit    bo‘lmasa  (masalan,    kar-soqovlar  

oilasi),    eshitish    qobiliyati,    qisman    nutqi 

rivojlanmay    qoladi.    Shunday    qilib,    maxsus    zaif 

eshituvchi    bolalar    maktabida  bolalarni    saralashda 

eshitishning  pasayish darajasi emas, balki  nutqdagi 

yetishmovchiliklar 

nazarda 

tutiladi.Nutq  

diapazonidagi  eshitishning  pasayishiga  qarab  zaif 

eshituvchilarquyidagidarajalarga 

bo‘linadi:  Zaif 

eshitishning  (qulog‘i  og‘irlikning)    darajasi  Nutq  

diapazondagi  eshitishning  yo‘qolishiI  yengil Nutq  

diapazondagi  eshitishning  yo‘qolishi 50  (db)  dan 

---

oshmaydi.II    o‘rtaNutq    diapazondagi    eshitishning  

yo‘qolishi  50  dan  to  70  db  gacha.III      og‘irNutq 

diapazondagi  eshitishning  yo‘qolishi 70  dan oshadi  

(o‘rtacha    75—80    db)3-guruhgaesa  normal  

balandlikdagi    ovozni    eshitadigan,    hat-  to  ayrim 

tanish    so‘zlarni    ham    ajrata  oladigan    bolalarni  

kiritgan.4-guruhga  nutqiy    tovush    balandlikdagi  

ovozlarni    2    m  etr    oralig‘ida    eshitib,    tovush  

kuchaytirgich  apparatlari  yordamida o‘qituvchining  

tushuntirishlarini  bemalol  eshita  oladigan  bolalarni  

kiritgan.Ushbu 

apparat 

yordamida 

o‘qituvchi  

muloqot qilish davomida saqlanib  qolganlar eshituv 

qobiliyatidan    faol    foydalanish    imkoniyatiga    ega  

bo‘ladi.  Biroq  ular  uchun  davolash  muolajalarini  

olib  borish    zarurdir.    Shu    bilan    birga,    eshituv  

apparatlari  yordamidaeshituv sezgisini  rivojlantirish  

ham    maqsadga    muvofiq.Zaif    eshituvchilar    bilan  

olib    boriladigan    pedagogik    ishlar,o‘zgacha    nerv  

diagnostik  asoslarda  olib  boriladi.  Chunki  og‘zaki 

nutqning    ma’noli    tu  rin  i    eshitishga    imkon  

yaratadigan  eshituv  qobiliyatlari  saqlangan.  Undan  

tashqari    boshqa    usullarga  o‘tib  ketmay,  boshqalar  

bilan    muloqotga    kirishishga  imkon  beradigan  

yetarlicha  to‘la  bo‘lmagan  bir  qator  holatlardan  

bo‘lsada,    ko‘pchilik    zaif    eshituvchilar    og‘zaki  

nutqqa    ega    bo‘ladilar.  Shunday    zaif    eshituvchi  

---

bolalar  uchun ta’lim-tarbiyaviy  jarayonning o‘ziga 

xos  ravishda rivojlanmay qolishi infeksiya ta’sirida  

o‘rta  quloqning  kasallanganligi,  ba’zi  hollarda  esa  

markaziy  asab    sistemasining    meningit-ensefalit  

bilan  kasallanganligidanbo‘lishi  mumkin.Burun  va  

tomoq  kasalliklari  ham  eshitish  qobiliyatiga  salbiy 

ta ’sir ko‘rsatadi.Zaif eshitish bolalar nutqiga salbiy 

ta’sir  etib,  ularning  asab  sistemasini    ma’lum  

darajada  buzishi    mumkin.    Yosh  bolalarda  eshitish 

qobiliyatining  yo‘qolishi    natijasida  ular  nutqining 

to‘la-to‘kis  bo’lmasligi,  ba’zi    harflarni  to‘la-to‘kis 

ifodalayolmaslik(sh,s,z,df  kabi),so£z,jum  lalarning 

oxirgi  harflarini    noto‘g‘ri    talaffuz  qilish    holatlari  

uchraydi.  Chunki bolalar  bilan  so‘zlashish  paytida  

ular  har  bir  so‘z  yoki jum lani  to‘la-to‘kis eshita 

olmaganligi  uchun  o‘z  xohishicha  ovoz  chiqarib  

qo‘yadi.    Natijada    asta-sekin  agramatizm    hollari  

yuzaga  keladi.  Eshitish  qobiliyati  pastligi natijasida 

unga    qarata    aytilayotgan  jum  lalarni  oxirigacha 

nazorat  qila  olmaslikdan  bola  nutqida  jarangdorlik 

bomaydi.Eshitish    qobiliyati    past    bo‘lgan  

bolalarning    umumiy    maktabda    asta-sekin    ilm  

olishga  ishtiyoqi  so‘na  boradi.  Tajribasi  kam yoki 

malakasiz  pedagoglar  bunday  bolalarni    yalqov,  

dangasa,  aqli zaif bolalar toifasiga  kiritib  qo‘yadilar,  

vaholanki,bunday 

bolalar 

o‘qitilayotgan 

dars 

---

mazmunini aniq eshita olmaydi,  o‘qituvchidan qayta-

qayta  so‘rashga  uyaladi,  chunki  sinfdoshlari  uni  

«kar-soqov»  deb    kamsitishlaridan    cho‘chiydi.  

Natijada    bu    o‘quvchidan  pedagog    biror    savolga  

javob  berishini  so'rasa,  u  o‘zini  yo‘qotib qo'yadi,  

javoblari    esa    tavakkal,    o‘tilgan    darsga    taalluqli  

bo‘lmagan  javob  berish,  pedagog  to‘satdan  savol  

bersa,    u    sarosimaga  tushib    qolishi    ham 

mumkin.Karlarning    o‘zaro    muloqoti    o‘ziga    xos  

imo-ishora    vositasida    amalga    oshiriladi.    Albatta  

bunda    imo-ishoralar    juda  sodda  ko‘rinishga 

egaAsta-sekin 

 

im 

o-ishoralardan 

 

labning  

qimirlashiga    qarab    muloqot    qilish    mimikasi  

boshlanadi.    Bunda    kar    o‘ziga    qarata    aytilgan  

so‘zlarni    eshita    olmaydi,    ammo    gapirayotgan  

odamning umuman  eshitmaydigan  kar  bolalar  kam  

uchraydi.Kar 

deb 

hisoblangan 

bolalarning 

aksariyatida  biroz  bo'lsa  ham  eshita  olish qobiliyati 

bo‘ladi.Kar  va  soqov  odamlarda  soqovlik  nutq 

organlaridagi  nuqsonning  natijasi  emas,  balki 

eshitishning  etishmasligi  natijasidirKamdan  kam 

hollarda 

markaziy 

asab 

tizimining 

nuqsonli 

rivojlanishi  eshitish  va  nutq  etishmasligining  sababi 

bo'lgan  bolalardir.Karlik  va  keyingi  soqovlikning 

sababi  ko'pincha  embrion  davrida  yoki  intrauterin 

hayotning  keyingi  davrida  yoki  tug'ruqdan  keyin 

---

yuqumli  kasalliklar  (serebrospinal  menenjit)  da 

tovushni sezish  apparati rivojlanmaganligidir. , ,  , ). 

Shunday  qilib,  tug'ma  va  orttirilgan  kar-soqovlikni 

shartli  ravishda  ajrating.Ko'pgina  mualliflarning 

statistik ma'lumotlariga ko'ra, tug'ma tug'ma nisbatan 

orttirilgan kar-soqovlikning ustunligi aniqlangan deb 

hisoblash  mumkin.  Tug'ma  kar-soqov  etiologiyada 

yashash sharoitlari va mastlik (alkogolizm, sifiliz va 

boshqalar)  muhim  rol  o'ynaydi.Tug'ruq  paytida 

shikastlanishlar,  boshning  tor  tos  suyagi  bilan 

siqilishi, 

patologik 

tug'ilish 

bilan, 

forsepslar 

markazga  ta'sir  qilishi  mumkin  asab  tizimi  va 

quloqda.Kar-soqovlikning  rivojlanishiga  bir  qator 

yuqumli  kasalliklar  ta'sir  qiladi,  ularning  orasida 

epidemik  serebrospinal  meningit  birinchi  o'rinda 

turadi. Ushbu kasallikda ovozni qabul qilish apparati 

ta'sir  qiladi  (  ,  ),  va  miya  omurilik  menenjiti  bilan 

otitis media meningitning sababi emas, balki u bilan 

birga keladigan kasallikdir. Keyingi o'rinda qizamiq 

kabi  yuqumli  kasalliklar,  ,  parotit  va  skarlatina, 

shikastlanishlar  tovush  o'tkazuvchi  va  tovushni 

sezuvchi 

apparatning 

turli 

qismlarida 

joylashgan.Qabul  qilingan  karlik  bilan  nutqning 

qoldiqlari  ba'zan  alohida  so'zlar  shaklida  saqlanib 

qoladi;  tug'ma  karlik  bilan,  bu  butunlay  chiqarib 

tashlangan.Ovozni 

sezish 

apparatlaridagi 

---

patohistologik  o'zgarishlar  go'shtli  bo'lmagan  asab 

tolalarini  yo'q  qilish  bilan  hujayralarning  aniq 

parchalanishi  bilan  tavsiflanadi.Kar-soqovlarning 

diagnostikasi iloji boricha erta bo'lishi kerak, chunki 

soqovlik asosan tegishli artikulyatsiya mashqlari (lab 

o'qish) yordamida bartaraf etilishi mumkin.Bolaning 

tug'ilishidan  boshlab  uning  rivojlanishini  kuzatish, 

ota-onalar  yoki  tarbiyachilar  tovushlarga  javob 

berishning  etishmasligi,  ya'ni  eshitish  qobiliyati  deb 

nomlanmaganligini sezishlari mumkin. Eshitayotgan 

bola  tovush  bilan  harakatini  sekinlashtiradi  va  bu 

"eshitish  diqqatini"  ochib  beradi.  Shu  bilan  birga, 

"vestibulyar  e'tibor"  yo'qligini  kuzatish  mumkin, 

ya'ni  bola  pozitsiyasining  o'zgarishiga,  harakat 

kasalligiga javob bermaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, 

kar  va  soqov  odamlarda  vestibulyar  analizatorning 

funktsiyasi  ko'pincha  kamayadi.Erta  bolalik  davrida 

soqovlik  masalasini  hal  qilish  qiyin,  chunki 

tug'ilishdan  kar  bo'lgan  bolalar,  tug'ilish  paytida 

eshitadiganlar  singari,  xuddi  shunday  qichqiradilar, 

ular bir xil chaqaloq nutqi... Biroq, kelajakda eshitish 

hissiyotlari  yo'qligi  sababli  nutq  impulsi  yo'qoladi, 

chunki  nutq  miya  yarim  hemisferalarining  kortikal-

assotsiativ funktsiyalari toifasiga kiradi.Oddiy bolada 

laringeal  undoshlari  paydo  bo'lishi  ko'rinishidagi 

ovozli  reaktsiyalar  3-3,5  oydan  boshlanadi.  Buning 

---

ortidan  qisqa  vaqt  ichida  talaffuz  qilinadigan 

tovushlar  keladi:  labial  va  labial-burun,  dental  va 

dental-burun.  Sifatida  bola  rivojlanadi,  yoshga  va 

individual xususiyatlar, uzoq vaqt davomida talaffuz 

qilinadigan  tovushlar  paydo  bo'ladi:  hushtak, 

hushtak.  Eshitish  huzuridagi  ovozli  reaktsiyalarning 

etishmasligi,  nutq  qobiliyatining  kech  rivojlangan 

holatlarida ham bo'lishi mumkin. 

Karlik  tashxisi  anamnezga  va  erta  bolalik  davrida 

quloqni  maxsus  tekshirishga  asoslangan  bo'lishi 

kerak.Eshitish va vestibulyar analizatorni funktsional 

o'rganish  maxsus  xususiyatga  ega  va  u  bola 

rivojlanishining u yoki bu davriga bog'liq. Qo'ng'iroq 

tovushidan,sozlagichvilkasidantortib,elektro 

akustometrik asbobdan tortib texnikaga qadar turli xil 

tadqiqot  usullaridan  foydalanish  shartli  reflekslar, 

erta  bolalik  davrida  eshitish  mavjudligini  aniqlash 

mumkin;  batafsilroq  ma'lumotni  allaqachon  katta 

yoshda olish mumkin.Quyidagi alomatlar diagnostik 

ahamiyatga ega: auro-palcebral refleks  - refleksning 

miltillashi  va  auro-pupillar  refleksining  ko'rinishi  - 

o'quvchilarning  torayishi  va  kengayishi  eshitish 

hissi.Kattaroq 

yoshdagi 

bolalarning 

yurishini 

kuzatish diagnostik ahamiyatga ega bo'lishi mumkin: 

kar  va  soqovlarda  eshitish  nazorati  yo'qligiga  qarab 

siljish  yurishi  kuzatiladi.Kar  va  soqovlarning  ovozi 

---

va  nutqi  bir  xil  va  bir  xildagi.  Bu  shunday  bo'ladi, 

chunki  bola  odatdagidek  eshitsagina  nutq  to'g'ri 

rivojlana oladi. Eshitish yo'q bo'lganda yoki sezilarli 

darajada yo'qolganda, bola tashqi ogohlantirishlardan 

kelib  chiqadigan  tovush  signallarini  olmaydi  yoki 

ularni  buzilgan  shaklda  qabul  qiladi.  Bu  nutqning 

kechikishiga,  uning  bir  xilligiga,  bir  xilligiga  olib 

keladi.Kar 

va 

soqovlikning 

oldini 

olish... 

Homiladorlik paytida ma'lum bir rejimga rioya qilish 

muhimdir.  Homilador  ayollar  konsultatsiyalarda 

oladigan 

terapevtik 

va 

profilaktik 

tavsiyalar 

kelajakdagi  onani  zararli  etiologik  daqiqalar  bilan 

tanishtirishga  qaratilgan.  Alkogolizm,  giyohvandlik 

va  jinsiy  yo'l  bilan  yuqadigan  kasalliklarga  qarshi 

kurashish  kerak,  chunki  organizmning  alkogol, 

nikotin  yoki  boshqa  zahar  bilan  zaharlanishi, 

shubhasiz,  homilaning  to'g'ri  shakllanishi  va 

rivojlanishiga 

ta'sir 

qiluvchi 

zararli 

omil 

hisoblanadi.Orttirilgan karlik (kar-soqov) ning oldini 

olish  yosh  va  katta  yoshdagi  bolalarda  yuqori  nafas 

yo'llari  va  o'rta  quloqni  sanitariya  qilish,  sog'lig'ini 

yaxshilashdan  iborat  bo'lishi  kerak.  atrof-muhit 

infektsiyalarga  qarshi  kurashda  va  shuning  uchun 

quloqdagi  karliklarni  keltirib  chiqaradigan  asoratlar 

bilan.Kar-soqov  bolalarni  davolashning  asosiy 

maqsadi  ularni  ma'ruzachiga  aylantirish,  ularga 

---

tegishli  tarbiya,  ta'lim  berish  va  eshitish  bilan  teng 

ravishda ijtimoiy foydali hayotga jalb qilish. Savolni 

ushbu  shakllantirish  bilan  mim-imo-ishora  usuli 

ma'nosini  yo'qotdi,  chunki  u  kar  va  soqovni  boshqa 

odamlardan  ajratib  turadi:  faqat  kar  va  soqov  bir-

birlari  bilan  shu  tarzda  muloqot  qilishlari  mumkin. 

Ilgari  kar-soqov  bolalar  uchun  majburiy  ta'lim  joriy 

qilingan  edi,  shunda  ular  maxsus  maktabga  kirib, 

allaqachon  malaka  oshirgan  edilar.  Kar-soqovlarni 

tinglovchi  anglashi  uchun  va  aksincha,  o'tmishda 

butun so'zlarni talaffuz qilishning artikulyatsion usuli 

va  h.k.lar  ilgari  maxsus  maktablarda  o'qitishning 

analitik-sintetik  usuli  qabul  qilingan.O'qitish  usulini 

tanlash  uchun  kar-soqovni  to'liq  karlik  bilan  kar-

soqovni  eshitish  qoldiqlari  bilan  ajratish  kerak. 

Dudoqlarni  o'qishning  bir  qator  variantlari  ma'lum. 

Masalan, ayrim mualliflar o'qitishning analitik usulini 

tavsiya qiladi, bunda ta'lim alohida tovushlar, hecalar, 

keyin  so'zlarni  talaffuz  qilish  bilan  boshlanadi; 

boshqalar  sintetik  usulni  taklif  qilishadi  butun 

so'zlarni talaffuz qilish usuli va boshqalar.Agar kar va 

soqovlarning atigi  4-5  foizigina  eshitish  qobiliyatini 

to'liq  yo'qotganligini  va  95  foizida  uning  ba'zi  bir 

qoldiqlari  borligini  hisobga  olsak,  bu  eshitish 

qoldiqlarini musiqiy asboblar va radio asboblar bilan 

muntazam 

ravishda 

mashq 

qilish 

maqsadga 

---

muvofiqdir.  Labirint  funktsiyasining  mavjudligi 

ma'lum  bir  tuyg'u  eshitishning  faollashishi  uchun 

amaliy ma'noda qulay belgi deb qaralishi mumkin va 

aksincha.Kar-soqovlarni  og'zaki  nutq  yordamida  va 

shu  bilan  birga  tovush  stimullari  yordamida 

birgalikda 

o'qitish 

kar-soqovlarning 

ovoziga 

yorqinroq  rang  beradi  va  uni  oddiy  bola  ovoziga 

yaqinlashtiradi.Kar-soqovlikning  bir  turi  -  eshitish-

soqovlik:  bola  tovushni  eshitadi,  lekin  so'zlarni 

tushunmaydi.Utaniqli 

so'zlarni 

ma'nosini 

tushunmasdan takrorlaydi bu "soqov". Uning eshitish 

organi  normal,  ammo  miya  yarim  korteksining 

eshitish 

va 

nutq 

bilan 

bog'liq 

qismlarida 

shikastlanishlar  mavjud.  Shunday  qilib,  eshitish-

soqovlik karliksiz soqovlikdir. Eshitish-soqovlikning 

shakllari  har  xil:  1)  vosita  (bola  berilgan  savolni 

tushunadi, lekin so'zlarga emas, mimik belgilar bilan 

javob  beradi);  2)  sezgir  (bola  nutqni  eshitadi,  lekin 

so'zlarning  ma'nosini tushunmaydi);  3) motor-sezgir 

(ko'rsatilgan 

ikkita 

shaklning 

kombinatsiyasi).Ko'rish,  eshitish,  hidlash,  teginish  - 

bu inson tanasining fazilatlari, ularsiz oddiy kundalik 

hayotni  tasavvur  qilib  bo'lmaydi.  Ishga  borish, 

yaqinlaringizni  quchoqlash,  sevimli  do'koningizda 

xaridlar  va  boshqa  ko'p  narsalar,  bu  harakatlarning 

aksariyati tanamizning imkoniyatlariga tayanmasdan 

---

amalga  oshirilmaydi.  Ammo  hayotni  oldindan  aytib 

bo'lmaydi.  Ba'zan,  kasallik  yoki  baxtsiz  hodisa 

natijasida cheklangan yoki bu imkoniyatlardan to'liq 

mahrum  bo'lgan  odamlar tug'iladi.  Ular  bu  dunyoda 

qanday  engishadi?Ko'zi  ojiz  odamlar  -  bunday 

odamlarning  eng  qiyin  toifalaridan  biri.  Ushbu 

kasallikning  turli  xil  belgilari  bo'lgan  ko'plab 

bemorlar  mavjud,  ammo  shartli  ravishda  ularni  to'rt 

turga  bo'lish  mumkin:Umuman  kar-soqov  -  bu 

odamlar umuman kar va ko'rlardir. Ko'pgina hollarda 

nutqni 

maxsus 

tayyorgarlik 

bilan 

tiklash 

mumkin.Eshitish qobiliyati yomon ko'rish qobiliyati 

zaif - bu toifadagi odamlar kosmosda harakat qilishda 

yordam  beradigan  qoldiq  ko'rish  va  eshitish 

qobiliyatini  saqlab  qolishadi.Ko'zi  ojizlar  karlari  - 

bemor  butunlay  kar,  ammo  qoldiq  ko'rish  saqlanib 

qoladi.Eshitish  qobiliyati  zaif  ko'r  -  kasal  odamning 

ko'rish  qobiliyati  yo'q,  ammo  tovushlarni  eshitish 

uchun  kichik  imkoniyat  bor.Bu  odamlar  halokatga 

uchraganga  o'xshaydi.  Va  tarix  ko'pincha  bunday 

odamlarning qanday qilib yarim ahmoq bo'lishganini, 

ularni  oila  hayotining  oxirigacha  ularga  g'amxo'rlik 

qilib,  uyning  eng  chekkalarida  yashirganligini 

tasdiqlaydi.  Ammo  hech  kim  ularning  o'rnini 

egallashga  urinmadi.Ko'zi  ojizlar  bu  dunyodagi  eng 

yolg'iz  odamlardir.  Agar  biror  kishi  ko'rsa,  unga 

---

barcha ranglar mavjud, agar u eshitsa, odamlar u bilan 

gaplashishi  mumkin,ammo  agar  u  ko'rmasa  va 

eshitmasa,  demak  u  bizning  hayotimizdan  deyarli 

butunlay  ajralib  turadi.  U  rivojlanish  va  yashash 

imkoniyatiga  ega  bo'lishi  uchun  u  eshitish 

qobiliyatiga  ega  bo'lgan  ma'lumotlarga  kirish 

imkoniyatini 

yaratishi, 

hissiyotlarini 

tiklashga 

yordam  berishi  va  muloqot  qilishni o'rgatishi  kerak. 

Ba'zi  odamlar  o'qituvchi  yordamida  yana  gapirishni 

o'rgana  oldilar  va  boshqalarning  gaplarini  tushunib, 

qo'llarini  suhbatdoshning  tomog'iga  va  lablariga 

qo'ydilar.  Inson  tanasi  hayot  davomida  o'rganish 

qobiliyatini saqlab qoladi, agar talabasi uchun boshqa 

dunyo eshiklarini ochishga tayyor bo'lgan o'qituvchi 

bo'lsa.Qoldiq 

his-tuyg'ularga 

ega 

bo'lish, 

bu 

o'rganishni  qiyinlashtiradi.  Biror  kishi  butunlay 

eshitish qobiliyatini yo'qotganda va. Keyin u avvalgi 

hayot tajribasidan foydalanib, boshqa his-tuyg'ularni 

tiklashi mumkin. Ammo qoldiq eshitish yoki ko'rish 

mavjud  bo'lganda,  tanasi  ongsiz  ravishda  ularga 

ishonishga harakat qiladi, endi ular to'liq hayot uchun 

etarli  emasligini  inobatga  olmaydi.  O'qituvchi 

yordamida  siz  ushbu  qarshilikni  engishingiz  va 

odamga yangi imkoniyatlarni o'rgatishingiz mumkin. 

Va  keyin  qoldiq,  keyin  asosiy  his-tuyg'ular  to'siq 

bo'lmaydi,  balki  bunday  g'ayrioddiy  hayot  tarziga 

---

yoqimli qo'shimcha bo'ladi.Ammo tug'ma kar va ko'r 

bo'lganlar  haqida  nima  deyish  mumkin?  Bunday 

bolalar 

odamlarning 

nutqi 

nima 

ekanligini 

bilishmaydi, chunki ular biz tasavvur qilgan narsalar 

umuman mavjud emas. Ularning dunyosi - zulmat va 

sukunat  olami,  u  erda  hech  narsa  va  hech  kim 

yo'q.Ammo  bunday  bolalarga  ham  yordam  berish 

mumkin.O'quv 

jarayonini 

bola 

o'sguncha 

boshlamasdan,  o'z  vaqtida  boshlash  juda  muhimdir. 

Amaliyot  shuni  ko'rsatdiki,  kattalar  endi  bola 

tushunadigan 

darajada 

ma'lumotni 

o'zlashtira 

olmaydi.  Va  bunday  odam  erdagi  hayvonlarning 

mavjudligiga  va  umr  bo'yi  boshqa  odamlarga 

qaramlikka  mahkumdir  ...Karlik  (surdomutitalar)  - 

tug'ma  yoki  erta  yoshda  orttirilgan,  karlik,  og'zaki 

nutqni  maxsus  mashg'ulotlar  o'tkazish  texnikasi 

bo'lmagan  holda  yoki  nutqni  yo'qotish  bilan 

o'zlashtirishning  iloji  yo'qligi  bilan  birlashtirilgan, 

eshitish  qobiliyatini  yo'qotish  vaqtida  qisman  ishlab 

chiqilgan.Boshqalarning  nutqini  eshitmaydigan  va 

shuning  uchun  unga  taqlid  qilish  imkoniga  ega 

bo'lmagan  karbola  mustaqil  ravishda  og'zaki  nutqni 

o'zlashtira  olmaydi  va  agar  karlik  paydo  bo'lgan 

paytgacha  u  ma'lum  bir  nutq  zaxirasiga  ega  bo'lsa, 

unda maxsus pedagogik choralar bo'lmagan taqdirda 

bu  zaxira  nafaqat  boyitilgan  emas  ,  lekin  asta-sekin 

---

butunlay  yo'qoladi.Aks  ettirish  sabab  eshitish 

qobiliyatining  buzilishi  (qarang)  va  nutqning 

etishmasligi  (qarang)  o'rtasida  "kar-soqov"  atamasi 

erta  bolalik  davrida  tug'ma  eshitish  qobiliyatini 

yo'qotish  yoki  yo'qotish  natijasida  kelib  chiqadigan 

holatni  ko'rsatish  uchun  taniqli  qulayliklarni  taqdim 

etadi.Bolalarga  nisbatan  "kar  va  soqov"  atamasidan 

foydalanish ba'zi bir malakalarni talab qiladi. Karlik 

doimiy  qusur  bo'lsa,  natijada  paydo  bo'lgan 

"soqovlik"  maxsus  ta'lim  jarayonida  engib  chiqiladi 

va kar-soqov bola, kar bo'lib qolgan holda, asta-sekin 

nutqni  o'zlashtirmoqda.  "Kar  va  soqov"  atamasi 

ko'pincha  og'zaki  nutqni  o'zlashtirgan  va  mohiyatan 

faqat  kar  bo'lgan  bolalarga  (va  hatto  kattalarga) 

nisbatan qo'llaniladi.  

Tug'ma  karlikning  boshqa  (nongenetik)  sabablariga 

homiladorlik  paytida  onaning  yuqumli  kasalliklari 

kiradi. Virusli infektsiyalar (qizamiq, qizilcha, gripp) 

alohida ahamiyatga ega; platsenta orqali homilaning 

toksoplazmoz  bilan  yuqishi  natijasida  tug'ma  karlik 

holatlari  mavjud  (qarang.  Toksoplazmoz,  tug'ma). 

Tug'ma  karlikning  sababi  onaning  va  bolaning  Rh 

omillarining nomuvofiqligi bo'lishi mumkin (qarang 

Rh 

omil), 

shuningdek 

homila  shikastlanishi. 

Homilador  ayol  tanasiga  kiradigan  ba'zi  toksik 

moddalar (alkogol, xinin, streptomitsin va boshqalar) 

---

homilaning  rivojlanayotgan  eshitish  organiga  ham 

zararli  ta'sir  ko'rsatishi  mumkin.  Eng  xavfli  -  bu 

homiladorlikning  dastlabki  uch  oyida,  eshitish 

organining  rudimenti  ayniqsa  zaif  bo'lgan  kasallik, 

mastlik va shikastlanishlar.Tug'ma (tug'ruqdan oldin) 

rivojlanishdagi  nuqsonlardan,  tug'ruq  yo'llari  orqali 

homila  boshini  siqish  yoki  patol  paytida,  tug'ruq 

paytida  akusherlik  forsepslari  (qarang)  tufayli  ish 

paytida  paydo  bo'ladigan  eshitish  organining 

shikastlanishini 

ajratish 

kerak.Qabul 

qilingan 

(tug'ruqdan  keyingi)  karlik  G.  paydo  bo'lishida 

bolalarning yuqumli kasalliklari asosiy  rol o'ynaydi, 

ular  orasida  miya  omurilik  meningiti  (qarang)  va 

gripp  (qarang)  birinchi  o'rinda  turadi;  pnevmoniya, 

qizamiq,  qizil  olov,  dizenteriya,  ko'k  yo'tal  va 

boshqalar  ham  erta  karlikning  sababi  bo'lishi 

mumkin.Asal  yaxshilanishi  tufayli.  aholiga  xizmat 

ko'rsatish  va  yotqizish  uchun  keng  joriy  etish. 

antibiotiklar  va  sulfanilamidlar  amaliyoti  meningit 

bilan  kasallanishni  kamaytirdi  va  u  bilan  eshitish 

qobiliyatini  yo'qotish  foizini  sezilarli  darajada 

kamaytirdi. Ammo menenjit hali ham G.ning eng tez-

tez  uchraydigan  sabablaridan  biri  bo'lib  qolmoqda. 

Serebrospinal  meningit  bilan  paydo  bo'ladigan 

karlikning 

bevosita 

sababi, 

qoida 

tariqasida, 

meningokokkning  eshitish  nervi  yoki  gematogen 

---

qobig'i bo'ylab ichki quloqqa kirib borishi natijasida 

rivojlanadigan yiringli labirintitdir (qarang). Eshitish 

asabining  magistraliga  zarar  etkazish  ehtimoli 

(meningoneurit)  chiqarib  tashlanmaydi.Ototoksik 

ta'sirga ega bo'lgan antibiotiklardan keng foydalanish 

(streptomitsin, neomitsin, monomitsin, kanamitsin va 

boshqalar) erta bolalik davrida karlik paydo bo'lishida 

muhim rol o'ynay boshladi.