Н. А. Эгамбердиева археология (ўқув қўлланма)

Чертомлик мозор– қўрғони - қуйи Днепр бўйида жойлашган. Унинг баландлиги 20 метр, айланаси эса 350 метр бўлган. Чертомлик қўрғони буюмлари скифлар давридаёқ

Скифларнинг сопол буюмлари

ўғирлаб кетилган бўлсада, баъзи нарсалар сақланиб қолган. Камон ўқлари сақланадиган олтидан ишланган ғилоф топилган. Унда юнонлар худоси Ахил ҳаётидан тасвирлар акс этган. Бу ердаги скиф подшоси маликасининг хонаси тўлиқ сақланган. Малика олтинлар безатилган ҳолда ётган. Ёнидан кумуш лаган ва баландлиги 1 м келадиган ваза топилган. Вазада ўсимликлар, қушлар, отларни безаётган скифлар аниқ тасвирланган. Лекин бу юнонлар услубида ишланган. Мил.ав.II асргача скифларда матриархат тузуми ҳукмронлик қилган. Бу даврда кўчманчи чорвадорлар орасида сарматлар, кейинчалик аланлар ҳукмрон бўлганлар. Сарматларнинг қиличи 1 метр ва ундан узунроқ бўлган ва отда чопишга қулай бўлган. Дастаси ёғочдан ишланган. Ўқлари эса темирдан ишланиб, уч парракли шаклини сақлаб қолган. Сарматлар томонидан сиқиб чиқарилган скифлар мил.авв. II асрда Қримга кўчиб келиб, ўз давлатларига асос солганлар. Уларнинг марказий шаҳри Неополь бўлган.

Шаҳар тош девор билан ўралган. Уйлар ҳам тошдан ясалган. Скиф задогонлари мақбаралари ҳам тошдан ишланган. Шунингдек, қоя тош ичига ўйилган дахмалар ҳам топилган. Уларнинг барчаси таланган бўлсада, у давр тўғрисида қимматли маълумотлар беради.

Россия ҳудудида мил.ав YII–II асрларга оид Волга, Ока дарёлари бўйларида Дьяково шаҳар ҳаробалари ва Кама бўйидан Ананьино шаҳар ҳаробалари топилган. Бу ернинг ахолиси асосан чорвачилик (йилқичилик), қисман деҳқончилик билан шуғулланган.
Дьяково ёдгорлигидан ертўлалар, темир ўроқлар, ёрғучоқлар, урчуқтошлар топилган. Бу ердан асосан суякдан ишланган меҳнат қуроллари топилган. Ананьно ёдгорлигидан эса катта уруғ истеъқомат қилган узунасига солинган уйлар қолдиғи топилган. Уларнинг дафн маросимлари ахоли ўртасида мулкий табақаланиш бошланганлигини кўрсатади. Бойларнинг қабрларида турли зеб-зийнатлар, қурол яроғлар бор. Оддий одамлариларникида эса бундай буюмлар кам учрайди, баъзиларида эса умуман йўқ.
Сибирнинг темир даври ёдгорликларидан Саян ва Олтой ёдгорликлари машхурдир,бу ҳудудлар унумдор ва металлга бой бўлган. Сибирликлар темир билан мил.авв. Y асрдан танишишган. Аҳолиси лалми деҳқончилик билан шуғулланган. Бу даврга оид кўплаб қоятош суратлари сақланиб қолган. Уларда деҳқончилик билан боғлиқ жараёнлар, ахолининг турмуш тарзи акс этган. Бояри тоғидаги суратда 3та ёғоч ва битта пахса уй ва ўтов расми солинган. Унинг чап томонида эчки ва буғуларни ҳайдаб келаётган чўпон тасвири бор. Бундан археологлар бу ернинг ахолиси чорвачилик билан ҳам шуғулланишган деган хулосага келган. Уларнинг қабрлари мозор–қўрғонлар шаклида бўлиб, у ерларда ҳақиқий меҳнат ва ҳарбий қуроллар ўрнига уларнинг кичик моделлари қўйилган.
Умуман, темир даврида Шарқий Европа ва Сибирь аҳолиси яратган моддий маданият бир-бирига жуда яқин. Улардаги урф–одатлар, кўмиш маросими шунингдек, олтин, кумуш, бронза, суякдан ишланган деярли барча меҳнат қуроллари, турли ҳайкалчалар, ҳарбий қуроллари ўртасидаги ўхшашлик катта. Бу эса, илк темир даврида Шарқий Европа, Ўрта Осиё ва Сибир ўртасида мустакам алоқалар бўлганлигидан дарак беради.
Мавзуни мустаҳкамловчи саволлар:

1. 
   Скифлар тўғрисида қаерларда маълумотлар сақланиб қолган?
   
2. 
   Скифлар нимага эътқод қилишган?
   
3. 
   Мозор-қўрғонларни қайси ҳалқларда бўлган?
   
4. 
   Россия худудида қандай ёдгорликлар бўлган?
   
5. 
   Саян ва Олтой ёдгорликлари қаердан топилган?