N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

Arxeologik yodgorliklar 
ibtidoiy makonlar, qishloq va shahar 
harobalar, 
qoyatosh 
rasmlari, 
istehkomlar, 
ibodatxonalar, mozor- 
qo'rg'onlar, qabristonlar va qadimgi sug'orish inshootlari hisoblanadi. 
Arxeologlar mazkur topilmalar yordamida o ‘sha davr manzarasini, 
insonlarning yashash sharoitini, jamoada mavjud udumlar va qaysi 
taraqqiyot bosqichida turganliklarini aniqlaydilar.
Arxeologik yodgorliklar davr va uning harakteriga qarab quyida- 
gilarga ajratiladi:
1. Manzilgohlar; makonlar, qishloqlar, shahar xarobalari.
2. Qadimgi mozor-qo'rg'onlar, qabristonlar.
3. Ishlab chiqarish bilan bog'liq boMgan joylar; konlar, ustaxonalar.
4. G 'o r va ungirlar.
Arxeologik yodgorliklar er ostida 
yoki 
er 
ustida joylashgan 
boMadi. Er ostidagi yodgorliklarni o'rganish jarayonida arxeologlar 
madaniy qatlamlarga alohida e’tibor beradilar.
M ad a n iy qatlam deganda — insoniyatning turmushi, xo'jalik 
faoliyati izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy 
qatlamlar bir va bir necha o'ntacha gorizontlarga boMinadi. Ularning 
qalinligi bir necha santimetrdan 30— 35 metrgacha bo'lishi mum­
kin. Bu esa mazkur joyda odamlarning qancha vaqt yashaganligi 
bilan 
bog'liq. 
Madaniy 
qatlam 
u yoki 
bu qatlamlarga shurf 
tashlash, keyin keng ko'lamda qazish ishlari natijasida aniqlanadi.
S h u r f aslida nemischa so'z 
bo'lib, o'zbek tilida - qaziyman, 
degan ma'noni bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi 
madaniy qatlam qalin-sayozligini o'rganishga qaratilgan qazish ishlari 
tushunilib. madaniy qatlam bor-yo'qligini aniqlash va yodgorliklar 
haqida dastlabki m a’lumotlarni olishdir. Shurf ko'pincha kvadrat va 
to’g'ri to'rtburchak shakllarida bo'lib, uning chuqurligi va kengligi 
madaniy qatlamga qarab, har xil chuqurlikda bo'lishi mumkin. Shurf 
stratigrafik xarakterga ega bo'lib, uni 
qazish 
natijasida 
madaniy 
qatlam, y a ’ni 
inson 
faoliyati 
izlari 
boMmagan 
ergacha 
kovlab 
tushiladi. 
arxeologiyada 
u 
materik— bezovta qilinmagan 
er. deb 
ataladi.
Tarixiy va arxeologik davrlashtirish. O'tmi.sh voqealarini o'rga­
nishda har bir davrning o'ziga xos xususiyatlarini. tarixiy va arxeologik 
davrlarining sanalarini bilish va ularni ajrata olish ham zarurdir.
7

---

Umuman, davrlar va sanalar tarix va arxeologiya fanining o ‘zagi 
hisoblanadi. Ular chuqur o'zlashtirilsagina tarixiy jarayon va voqealarni 
esda saqlab qolish osonlashadi, shuningdek. tarixiy voqealarni mantiqiy 
fikrlash jarayonida xatoliklarga vo ‘1 qo'yilmaydi. Tarixiy davrlashtirish- 
ning o ‘ziga xos xususivati, uning tadqiqot manbaidan kelib chiqadi. 
Unda m a’lurn bir davrga xos bo’lgan umumiy rivojlanish xususiyatlari 
asos qilib olinadi.
Eng qadim gi d a v r tarixiy jihatdan ikkita virik davr: «ibtidoiy 
to‘d a» va « u r u g ‘chilik jam oasi d a v r i» ga bo'linadi. 
0 ‘z navbatida 
urug'chilik jamoasi 2 bosqichga: m a t r i a r x a t (ona urug'i) va p a t r ia r x a t
(ota urug‘i) ga bo'linadi.
Q a dim gi d a v r mil.avv. YI asrdan milodiv 
IY asrgacha boMgan 
davrni o ‘z ichiga olib. u 2 bosqichga bo'linadi:
1— a r x a i k d a v r - mil.avv. YI—IY asrlar.
2 - a n tik d a v r - mil.avv. IY asr oxirlaridan - milodiy IY asr.
Q ‘rta a s r l a r davri o 'z rivojlanishi jihatidan 3 ta bosqichga bo'linadi.
1- ilk оЧ ta a s r la r- milodiy 
Y - IX asrlar
2 -